Autor: Farang Jahanpur (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 8)

Za razliku od zapadnog svijeta, religija i dalje igra dominantnu ulogu u životima ljudi na Bliskom istoku. Kada je riječ o podjeli na sunite i šiite, ne treba praviti paralelu sa razlikama između katolika i protestanata u savremenom Zapadu, već treba imati na umu vjerske ratove u Evropi (1524-1648) koji se mogu svrstati među najokrutnije i najsmrtonosnije u istoriji.

Kao što Stogodišnji rat u Evropi nije bio zasnovan samo na religiji, tako i konflikt između sunita i šiita ima različite uzroke koji su, doduše, često bili pooštravani religijskim razlikama. Razne grupacije koriste religiju kao izgovor za poziv na mobilizaciju snaga protiv svojih protivnika.

Još otkako su SAD ohrabrile saudijske i pakistanske vlasti da organizuju i koriste borce džihadiste nakon sovjetske invazije na Avganistan 1979. godine, do uspona Al Kaide i terorističkih napada 11. 09. 2011. godine, praćenih invazijom na Avganistan 2001. godine i Irak 2003. godine, kao i vojnih intervencija u Pakistanu, Jemenu, Somaliji, Libiji, Siriji i drugim zemljama, izgleda da su Sjedinjene Države postigle efekat suprotan ruci Midasa, u smislu da je svaka kriza „dodirnuta rukom SAD-a“ pretvorena u prah.

Sada, sa usponom ISIS-a i drugih terorističkih organizacija, čitav Bliski istok je u plamenu. Bila bi najveća ludost zanemariti ovaj pokret ili potcijeniti ga kao lokalni ustanak koji će prestati sam od sebe, te ignorisati njihov apel upućen velikom broju marginalizovanih i razočaranih sunitskih militanata.

U pogledu njihove ideologije, fanatizma, surovosti, teritorija koje su već okupirali i njihovih regionalnih i možda čak globalnih ambicija, ISIS se može smatrati najvećom prijetnjom još od Drugog svjetskog rata, koja bi mogla da promijeni mapu Bliskog istoka, geografiju regiona nastalu nakon Prvog svjetskog rata, kao i da dovede u pitanje interese Zapada u Persijskom zalivu i šire.

Kada je Islam nastao u arapskim pustinjama prije nekih 1400 godina sa beskompromisnom porukom monoteizma i sloganom: „Alah je jedini bog, a Muhamed je njegov prorok“, promijenio je okolnosti na Arapskom poluostrvu i formirao religiju i civilizaciju koja i dan danas okuplja više od 1,5 milijardi pristalica u svim djelovima svijeta i predstavlja većinsku vjeru u 57 zemalja članica Organizacije islamske konferencije.

Za razliku od mnogih prethodnih proroka koji nijesu doživjeli uspjeh svoje misije, u slučaju Islama, ne samo da je Muhamed uspio da u ime Islama ujedini Arape na čitavom Arapskom poluostrvu, već je uspio i da oformi državu u kojoj je vladao preobraćenim muslimanima kao njihov prorok i gospodar. Stvaranje umeta ili zajednice svih vjernika za vrijeme Muhamedovog života u Medini, kao i kasnije u čitavoj Arabiji, jedinstvena je pojava u istoriji religije.

Shodno tome, dok većina religija teži ka idelnom stanju ili „kraljevstvu Božijem“, muslimani gledaju unazad na period Muhamedove vladavine u Arabiji kao na idealno stanje. Stoga, pobožni musliman želi da se ugleda na život i učenja proroka, posebno njegovu vladavinu u Arabiji i smatra ih najvišim standardom idealne vjerske vlasti.

Zbog toga su Salafi, oni koji su okrenuti salafu ili ranim ocima i precima, uvijek bili privlačni za mnoge muslimane fundamentaliste. Biti Salafi za muslimane znači odbaciti moderen svijet i pratiti primjer proroka i ranih kalifa.

Kada je 1516-1517. godine vojska otomanskig sultana Selima I zauzela Siriju, Palestinu, Egipat i muslimanska sveta mjesta u Arabiji, sultan je preuzeo titiulu kalifa i samim tim se Otomanska imperija takođe smatrala sunitskim kalifatom.

Iako neki muslimani, a posebno mnogi Arapi, nijesu priznavali otomansku vladavinu kao kalifat, taj naziv je zadržala sve do pada Otomanskog carstva nakon Prvog svjetskog rata kada je kalifat zvanično ukinut 1922. godine.

Pad posljednje islamske imperije nije bio uznemirujući samo sa političke i vojne tačke gledišta, već su sa krajem kalifata suniti izgubili i vjersku vlast koja ih je ujedinjavala.

Mnogima na zapadu je teško da razumiju osjećaj bola i poniženja koje mnogi muslimani suniti imaju kao rezultat onoga što su pretrpjeli u prethodnom vijeku. Kako bi stekli bolji uvid, trebalo bi da zamisle moćnu hrišćansku imperiju koja je, nakon mnogo vjekova postojanja, pala usljed muslimanskih osvajanja i da je, pored gubitka imperije, papska vlast istovremeno ukinuta.

Nestajanjem kalifata, sunitske države su ostale bez kormilara, podijeljene među stranim silama koje su im nametale ekonomsku, vojnu i kulturološku dominaciju, kao i svoja vjerovanja i životni stil. Osjećaj bola i poniženja koji su mnogi muslimani trpjeli još od pada Otomanske imperije i snažna težnja za njenim obnavljanjem se nastavljaju.

Kako bi stavile so na ranu, prije kolapsa Otomanske imperije, zapadne sile, a posebno Velika Britanija, obećale su Arapima da će im, ukoliko se pobune protiv Otomana, nakon rata biti dozvoljeno da oforme islamski kalifat na području koje obuhvata sve arapske zemlje koje su pod vlašću Otomanske imperije.

Ne samo da su ova obećanja ostala neispunjena, već su u sklopu Sajks-Pikotovog sporazuma, 16. maja 1916. godine, Velika Britanija i Francuska tajno planirale da međusobno podijele arapske zemlje i čak su obećale Istambul Rusiji. Pored toga što ujedinjeni ara-pski kalifat nije bio oformljen, Balforovom deklaracijom je cionistima velikodušno ponuđen dio arapske teritorije koji Britanija nije posjedovala, i to u svrhu formiranja „nacionalnog ognjišta za jevrejski narod“. Prema riječima Vinstona Čerčila, Britanija je prodala isto parče zemljišta (na koje nije ni polagala pravo) dvijema stranama istovremeno.

Kolonijalna era se završila gotovo uporedo sa vojnim pučevima u koje su bili uključeni oficiri koji su bili sposobni da se bore protiv strane okupacije. Od kampanje Kemala Ataturka, preko uzdizanja Reza Kana u Iranu, Gamala Abdela Nasera u Egiptu, Muamara Gadafija u Libiji, pa sve do vojnih pučeva u Iraku i Siriji, koji su kasnije doveli do uspostavljanja Baas vlada Hafiza el Asada u Siriji i Abd el Karim Kasima, Abdul Salam Arifa i Sadama Huseina u Iraku, skoro sve zemlje Bliskog istoka ostvarile su svoju nezavisnost putem vojnih pučeva.

Iako su novi vojni lideri uspjeli da uspostave red sa druge strane nišana, oni su bili neupućeni u istorijsko, religijsko i kulturološko porijeklo svojih nacija, a koncept demokratije i ljudskih prava im je bio sasvim stran.

U odsustvu bilo kakvog civilnog društva, demokratskih tradicija i društvene slobode, jedini iz- bor za mase koje su željele da se mobilišu protiv vladavine svojih vojnih diktatora bio je da se okrenu vjeri i koriste džamije kao svoj štabove.

Usponi vjerskih pokreta, kao što su Muslimansko bratstvo u Egiptu, Enahda pokret u Tunisu, Front islamskog spasa u Alžiru i Al-Dava u Iraku, posmatrani su kao glavna prijetnja od strane vojnih vladara i nemilosrdno su potisnuti.

Glavni nedostatak savremenih režima Bliskog istoka jeste to da ne samo da nisu u stanju da uključe islamističke pokrete u vlast, već ne uspijevaju ni da ih uključe društvo na bilo koji smislen način.

Zbog toga je poslije konstantnih poraza, podjela i ponižavanja, uvijek postojala težnja za oživljavanjem kalifata među sunitskim muslimanskim militantima, posebno Arapima, čije su zemlje vještački podijeljene i prepuštene dominaciji Zapadnog kolonijalizma, a kasnije vojnih diktatora. Čak i samo izgovaranje riječi „islamski kalifat“ izaziva nalet adrenalina kod mnogih sekularnih sunita.

Neuspjeh vojnih diktatura i marginalizacija, pa čak i eliminacija vjerski orjentisanih grupa, doveli su do uzdizanja žestokog ekstremizma i terorizma. Teroristička grupa Islamska država koristi ovakvu situaciju kako bi opravdala težnju za ponovnim uspostavljanjem kalifata.

Izvor: IPS News Agency