Autor: Srđan Martinović (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 8)

Obavještajna aktivnost poznata je još od najstarijih vremena drevnih civilizacija i antičkih naroda. Prvi zapisi na glinenoj pločici, prije četiri hiljade godina, odnose se na prvog poznatog preteču, obavještajca, Banuma iz države Mavi na rijeci Eufrat, koji javlja svom vladaru da je primijetio sumnjive svjetlosne signale u neprijateljskom selu. Smatra se da je jedna od najstarijih ljudskih djelatnosti upravo interesovanje o drugima, koja se razvijala sve do današnjih dana. Obavještajna aktivnost je nesumnjivo potreba svakog vladara koji na osnovu informacija donosi ključne odluke od kojih zavisi sudbina zajednice.

Prvi začeci (Provalis, Vojislavljevići, Balšići, Crnojevići, Vladikat)

Korijeni obavještajne djelatnosti na tlu Crne Gore sežu još iz vremena rimske provincije Provalis. Poznato je da je Rimsko carstvo imalo razgranatu mrežu svojih dostavljača iz raznih krajeva prostranog carstva. Zasigurno, njihova aktivnost nije mogla zaobići ni Crnu Goru.

Nakon formiranja samostalne države Vojislavljevića na prostoru nekadašnje rimske provincije, opasnost od susjeda i drugih moćnih centara postala je svakodnevica. U takvim okolnostima pojačane neprijateljske djelatnosti ka novoj državi, kao i informacije o neprijateljima, postale su izvor njenog opstanka. Dukljanski vladari počinju koristiti trgovce i druge putnike kako bi prikupli podatke o susjednim zemljama, vojnom stanju, uređenju i namjerama svojih potencijalnih neprijatelja. U tom vremenu jedini izvor informacija bili su upravo trgovci i putnici koji su krstarili zemljom i usputno dostavljali podatke svojim vladarima.

Vojislavljevići su u toj službi plaćali ljude koji bi im dostavljali potrebne informacije i, od tada, može se reći da ova djelatnost postaje poluprofesionalna jer uhodama postaje stalna djelatnost, a pri tom su za nju bili redovno plaćani. Upravo koristeći usluge svojih uhoda, knez Vojislav je na temeljima njihovih informacija organizovao uspješnu pobjedu nad vizantijskom vojskom na Tuđemilu.

Postoji malo podataka o obavještajnim aktivnostima u periodu vladavine Balšića i Crnojevića, ali upravo u tom periodu crnogorsko primorje postalo je teren za djelovanje brojnih stranih povjerenika. Poznato je da su i Balšići i Crnojevići komunicirali sa Mletačkom Republikom preko kurira koji su ujedno bili zaduženi i za prikupljanje podataka. Za vrijeme Balšića postojalo je Tajno vijeće koje je imalo svoju nadležnost i izvršnu djelatnost. U njihovoj državi, vojno-obavještajnim aktivnostima za vojne potrebe svoje zemlje bavili su se: čelnici, kao vojne starješine i najviši dvorski činovnici; kefalije, kao zapovjednici manjih teritorijalnih jedinica i komandir oružane straže zadužene za bezbjednost građana; te vojvode i velike vojvode kao glavni zapovjednici vojske.

Crnojevići su u svojoj intezivnoj komunikaciji sa svojim prekomorskim susjedima razmjenjivali informacije o turskim kretanjima i aktivnostima. Takođe, poznato je da je Ivan Crnojević preko svojih obavještajnih kanala organizovao odbranu Crne Gore od spoljnog neprijatelja.

Uspostavljanje (od Vasilija do knjaza Danila)

Od 17. vijeka obavještajna aktivnost počinje intezivno da se razvija. Uhode crnogorskih vladara izvještavali su o mletačkoj, austrijskoj i turskoj strani, njihovim namjerama i ciljevima protiv Crne Gore.

Mletačka Republika je nekoliko puta pokušala ubiti vladiku Danila i Vasilija, ali crnogorski povjerenici su ih sačuvali svojim informacijama.

Za vrijeme Šćepana Malog dolazi do formiranja Oružanog odreda, 1774. godine, koji je imao zadatak čuvanja bezbjednosti vladara, sprovođenje njegovih naredbi i obavljanje najpovjerljivijih poslova poput prikupljanja informacija, praćenja stranaca i drugih ličnosti. Odred se sastojao od 10-50 ljudi.

Dolaskom na vlast Petra I stvaraju se stabilni organi vlasti, među kojima i Garda 1799. godine koja je brojala oko 180 ljudi. Petar II udara temelje novim organima vlasti 1831. godine kada formira Senat, Perjanike i Gvardiju. Sva tri organa imala su određenu bezbjednosnu funkciju: perjanici su se starali o bezbjednosti vladara i njegovog doma, izvršavali njegova naređenja i obavljali druge tajne poslove; zatim, senatori su organizovali određenu aktivnost u zemlji i inostranstvu koja se odosila na bezbjednost, a Gvardija je bila prisutna na terenu kao produžena vladareva ruka.

Njegoševa bezbjednosna služba, iako nevidljiva i neformalna, bila je izuzetno aktivna, a njeni elementi su se često bavili hvatanjem i likvidacijama političkih protivnika. On je, po specijalnom nalogu, slao ljude da žive u druge krajeve i prikupljaju informacije. Tako je poslao i Vula Perovića u Tursku da dostavlja informacije o neprijatelju.

Knjaz Danilo je, još od dolaska na vlast, bio suočen sa jakom opozicijom. U takvim okolnostima, postojanje jakog oslonca njegovoj vlasti bilo je neophodno. U Skadru je postojao važan obavještajni punkt na čijem čelu je bio Filip Lainović.

Ubrzo je sproveo reorganizaciju vojske, ali ono što je važno sa aspekta bezbjednosnih poslova jeste formiranje Garde 1855. godine i uvođenje funkcije kabadahije. Garda je imala posebne oznake i sastojala se od po jednog bataljona biranih vojnika svake brigade. Radilo se o elitnim vojnicima, kojima su rukovodili gardijski oficiri. Njihova dužnost je bila bezbjednost vladarevog doma, skladišta, kao i čuvanje vlasti. Kabadahije su imale specifičnu ulogu – njih je bilo od dvoje do petoro, birani su iz najčuvenijih porodica najjačih bratstava. Kabadahije su bili uvjek uz knjaza i to su bili ljudi od povjerenja. Kada je trebalo organizovati povjerljive državne poslove, za to su oni bili zaduženi, oni su ravnali vladarevu vlast po dubini, upravljali perjanicima i djelovali kad god je bilo potrebno štititi vladara i njegovu volju.

Po sadašnjim shvatanjima, njihova uloga je dijelom bila kontraobavještajna i bezbjednosna. Knjaz Danilo je od svog prethodnika naslijedio obavještajnu mrežu u kojoj je najaktivniji bio najpoznatiji crnogorski obavještajac Gligo Vulev Perović. Infiltrirao se u konzulatu, stvorio obavještajnu mrežu saradnika u svim konzulatima. Zahvaljujući njegovim izvještajima, na Cetinju su imali precizne podatke o turskim namjerama, vojnim snagama i držanju albanskih plemena. On je politički i obavještajno djelovao i među albanskim katolicima kod kojih je imao mrežu povjerenika. Gligo Perović je bio klasični vojni obavještajac.

Institucionalizacija (knjaz-kralj Nikola)

Nakon smrti svog strica 1860. godine, Nikola nasljeđuje njegov prijesto, ali i njegove neprijatelje, a dokaz tome je atentant na knjaza.

Knjaz Nikola 1874. godine formira Kancelariju za vojne poslove u okviru nove državne uprave gdje se organizuju vojni poslovi, ali i povjerljive aktivnosti za potrebe crnogorske države. Već 1879. godine dolazi do formiranja ministarstava koja su imala političke pogranične komesarijate i to na granici prema Kosovskom, Novopazarskom sandžaku, BiH i Albaniji, a bili su zaduženi za propagandni i obavještajni rad.

Unutar Ministarstva inostranih poslova organizuje se spoljna obavještajna djelatnost u okviru Političkog odsjeka koje je, između ostalog, bilo nadležno za: povjerljive poslove, čuvanje i prevođenje šifara, uputstva i diplomatsku prepisku, pregled štampe i informacija, kao i davanje uputstava personalu. U ovom odsjeku organizovani su obavještajni poslovi, kriptozaštita, usmjeravanje, provjera i bezbjednosna zaštita ljudstva.

U okviru Ministarstva vojske postojalo je Generalštabno odjeljenje koje je, između ostalog, bilo zaduženo da prikuplja informacije o drugim armijama, obrađuje te podatke i proučava strategije. Statistički odsjek ovog odjeljenja imao je zadatak da proučava susjedne predjele o gledištu vojnog dejstva, vrši odabir sigurnih podataka o razmještaju, brojnoj snazi i opštoj spremi susjednih vojnih snaga, kao i da sprovodi izviđanje i sređivanje dobijenih podataka, kao i evidenciju vojnih lica.

Takođe, unutar crnogorske vojske, postojali su izviđači čiji je zadatak bio osmatranje terena i dostavljanje podataka o neprijateljskim jedinicama i njihovim pokretima. Radilo se o trupnom obavještajnom radu.

Kralj Nikola je lično koordinirao radom sopstvenih obavještajnih mreža domaćih i stranih povjerenika. Često o tim aktivnostima nije nikog obavještavao, tako da je većina imena ostala tajna. Po njegovim instrukcijama, i maršali dvora su organizovali određene obavještajne aktivnosti. Može se reći da je kralj nezvanično imao ličnu službu bezbjednosti kojom su rukovodili njegovi najpouzdaniji ljudi, često paralelno sa drugim funkcijama. Stoga, tadašnja Crna Gora imala jako razgranatu mrežu obavještajaca u zemlji i inostranstvu.

Vojna služba Kraljevina SHS i Jugoslavije (1914-1941)

Stvaranjem Kraljevine SHS 1918. godine, potreba za kvalitetnijim bezbjednosnim sistemom znatno je porasla jer se radilo o mladoj državi kojoj su prijetili, kako brojni unitrašnji neprijatelji utemeljeni na teritorijalnom i etničkom principu, tako i moćni spoljni neprijatelji.

Počelo je stvaranje novog unuficiranog obavještajno-bezbjednosnog sistema. Unutar Ministarstva vojske i mornarice formirana su tri odjeljenja: Vojno-obavještajna služba, Kontraobavještajna služba i Šifrarsko odjeljenje. Primarni zadaci ovih vojnih obavještajaca bili su: prikupljanje informacija o stranim armijama i državama, zaštita i bezbjednost vojnika, objekata i same države, ali dijelom i borba protiv unutrašnjih protivnika režima.

Važno je istaći da je tokom borbi sa okolnim BRIGAMA (Bugarska, Rumunija, Italija, Grčka, Albanija, Mađarska i Austrija) Kraljevine, ova vojna služba razvila značajne tehnike i stvorila obučen kadar koji je posebno bio jak pred sam početak Drugog svjetskog rata. Interesantno je to da je kralj Aleksandar imao ličnu tajnu službu koja je bila infiltrirana u svim jugoslovenskim vladama, a njome je rukovodio obavještajac Petar Živković.

Period II svjetskog rata (1941-1945)

U toku Drugog svjetskog rata podjela na partizane, četnike i druge nacionaliste odrazila se i na samu vojno-obavještajnu službu. U periodu rata zapravo se radilo o vojno-političkoj službi koja je, s jedne strane, imala za cilj tipične vojne aktivnosti, a s druge strane, političko-propagandni rad u cilju povećanja sljedbenika jednog od pokreta.

Narodnooslobodilački pokret takođe je organizovao obavještajnu djelatnost za potrebe svoje borbe i revolucije. Na savjetovanju u Stolicama postavljene su osnove jedinstvene obavještajne službe. Uputstvima Josipa Broza u maju 1942. godine formiran je 2. odsjek pri Vrhovnom štabu NOV i POJ-a. Tajnim dokumentom postavljeni su temelji jedne savremene obavještajne organizacije koja će obilježiti decenije koje su slijedile. Brozovim dekretom 13. maja 1944. godine formirano je Odjeljenje zaštite naroda – OZNA, koje je imalo za cilj garanciju očuvanja demokratske vlasti u FDJ kroz izgradnju i osposobljavanje organa državne bezbjednosti, pružalo je čvrst oslonac vojsci u borbi protiv okupatora.

Dužnosti OZNA-e su bile: a) politička obavještajna i kontraobavještajna služba na okupiranoj teritoriji i inostranstvu, b) kontraobavještajna aktivnost na oslobođenoj teritoriji i c) kontraobavještajna aktivnost u vojsci.

Četničke formacije imale su organizovanu sopstvenu službu koja je velikim dijelom naslijeđena od ostataka vojske Kraljevine Jugoslavije. U tom političkom pokretu djelovalo je Obavještajno odjeljenje Komande srpske državne straže i Obavještajni odsjek u štabu Srpskog dobrovoljačkog štaba.

Na teritoriji Crne Gore organizovanu obavještajnu aktivnost preko svoje službe imao je i nacionalistički pokret pod nazivom Zelenaši. Posebno je zanimljivo ime jednog njihovog obavještajca Grin, koji je prema izvještajima znao dosta o svom poslu.

Period nakon II svjetskog rata (1945-1992)

Odjeljenje zažtite naroda imalo je četiri odsjeka po tri sekcije. Prvi odsjek se bavio obavještajnim radom na okupiranoj teritoriji i inostranstvu, bio je nadležan da organizuje obavještajnu mrežu povjerenika na tuđoj teritoriji, prikupljanje podataka o neprijateljskim vojnim, policijskim i agenturnim podacima. Upravo iz njega je nakon rata nastala Vojno-obavještajna služba JNA. Treći odsjek OZNA-e bio je zadužen za kontraobavještajnu aktivnost i bezbjednost oružanih snaga, otkrivanje i suprotstavljanje djelovanju stranih obavještajnih službi.

Iz ovog odsjeka 1946. godine nastala je vojna Kontraobavještajna služba KOS. Nakon rata počinje i školovanje obavještajnog kadra u zemlji i inostranstvu, najčešće u tadašnjem SSSR. Ove dvije vojne službe bile su čuvari socijalističkog režima – revnosni sljedbenici i zaštitnici revolucionarnih tekovina. Djelatnost ovih službi često se nije ograničavala svojim okvirom rada već je zadirala u sve pore društva. Obavještajci su obavezno bili provjereni partijski kadrovi, prekaljeni ratni veterani, komesari, narodni heroji. Odanost partiji pokazivala se u službi, a ona je bila i dobar filter za dalja napredovanja. Usvajanjem Zakona o narodnoj odbrani 1969. godine došlo je do integrisanja cjelokupnog sistema bezbjednosti.

Uprava bezbjednosti Generalštaba JNA bila je tvrd bedem komunističkog režima. Vojna služba unutar države imala je zadatak obračuna sa protivnicima režima i držanje linije unutar same armije. Ideološki, do kraja obojana vojna služba nije bila spremna da se suoči da nadolazećim nacionalizmom i raspadom SFRJ. Vojne službe nijesu bile u mogućnosti da odgovore na proces koji je otpočinjao. Država koju su branile ove službe se raspadala, a one nijesu bile spremne da joj pomognu. Postojanje različitih interesa različitih naroda koji su činili Jugoslaviju odrazilo se i na same vojne službe.