Autora: Dragana Marković, Atlantski savez Crne Gore (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 8)

Posljednja faza političke istorije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije potvrdila je tezu Adama Mičnika da je upravo nacionalizam krajnji stadijum komunizma. Novi element koji utiče na problem nacija i nacionalizma je izuzetno ubrzanje procesa globalizacije posljednjih decenija i njen uticaj na pokretanje i pokretljivost ljudi.

Zahvaljujući tehnološkoj revoluciji koja je dovela do promjena u cijeni i brzini transporta i komunikacija, dugoročni emigranti 21. vijeka, za razliku od onih iz 19. vijeka, više nisu odsječeni od svojih domovina. Tu je sada internet, povremene posjete ili „nacionalizam na daljinu“ emigrantskih organizacija koje finansiraju politička tijela u njihovim domovinama.

Posebnost makedonskog konflikta

Nakon početka raspada Jugoslavije 1991. godine ponovo je otvoreno pitanje o budućnosti Vardarske Makedonije. Državno ime „Republika Makedonija“ je formalno naslijeđeno, ali nije dobilo univerzalno međunarodno priznanje, kao ni pitanje o formalnoj političkoj nezavisnosti. Iste godine, Skupština Makedonije usvojila je Deklaraciju za suverenu i nezavisnu državu Makedoniju u kojoj se navodi da su „građani Republike Makedonije napisali, u demokratskom duhu, novu stranicu duge Makedonske istorije za uspostavljanje nezavisnosti i suvereniteta Makedonije kao države“.

Novi pravni i politički okvir nezavisne i suverene države je zatvoren usvajanjem Ustava 17. novembra 1991. godine. U januaru naredne godine, pod pritiskom Grčke, usvojena su dva amandmana kojima se navodi da Republika Makedonija nema teritorijalne pretenzije prema bilo kojoj susjednoj državi, dok drugi amandman predviđa da se Republika Makedonija, štiteći prava svojih sunarodnika u drugim državama, neće mješati u suverena prava ili unutrašnja pitanja tih država.

Danas postoje tri osnovna pitanja (problema) u vezi sa „makedonskim pitanjem“:

• Da li će makedonska državna teritorija biti podijeljena između slovenskih Makedonaca i etničkih Albanaca koji čine preko 30% ukupnog stanovništva Makedonije?
• Da li će svi članovi međunarodne zajednice priznati ime „Republika Makedonija“ prema makedonskom Ustavu iz 1991. godine ili će nastaviti da koriste formalni naziv koji je i danas u upotrebi od strane Ujedinjenih nacija „Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija“?
• Ima li Makedonija teritorijalne pretenzije nad drugim djelovima geografsko-istorijske Makedonije koji se nalaze u Grčkoj (Egejska Makedonija) i Bugarskoj (Pirinska Makedonija) nakon Drugog balkanskog rata 1913. godine?

Na samom početku tranzicije, Makedonija se suočila sa stranim političkim i ekonomskim pritiscima. Na osnovu mišljenja pojedinih eksperata, ovi pritisci – neefikasna privatizacija i ekonomsko restruktuiranje – značajno su umanjili ekonomski učinak i prouzrokovali masovna otpuštanja, ozbiljan pad životnog standarda i rapidno povećanje siromaštva.

Ovakva situacija stvorila je preduslove za eskalaciju dinamične akcije i reakcije, posmatrano kroz okvir društveno-bezbjednosne dileme. Usvajanjem prvog Ustava nezavisne Republike Makedonije od strane etničkih Makedonaca, a bez podrške i saglasnosti albanskih Makedonaca, stvorio se motiv za reakciju Albanaca koji se ogledao u formi referenduma za podjelu i stvaranje nezavisne Republike Ilirida.

Pored ovog razvoja situacije, nekoliko događaja koji su se desili 90-tih u Makedoniji rezultirali su etničkim konfliktom između Albanaca i Makedonaca. Prvo, osporavana upotreba zastave Republike Albanije od strane lokalnih vlasti u opštinama Tetovo i Gostivar, kao i potpuno odstupanje od državne zastave Makedonije, izazvalo je žestoke sukobe sa policijom. Drugo, poraz na parlamentarnim izborima 1998. godine Socijaldemokratskog saveza (SDSM), partije sa pomirljivim stavovima prema etničkim manjinama. Albanci, prilično frustrirani sporim progresom u njihovim naporima da dobiju jednaka prava, daju svoju političku podršku Demokratskoj partiji Albanaca (DPA). Samim tim izbori su doveli na vlast koaliciju nacionalističkih partija obje etničke grupe. Treće, nekoliko bombaških napada se desilo u Makedoniji tokom proljeća 1998. Oslobodilačka vojska Kosova (OVK) preuzela je odgovornost za neke od napada, posebno u Gostivaru, Kumanovu i Prilepu.

Demografija v. problem

Imajući u vidu trenutno demografsko stanje uslovljeno raseljavanjem stanovništva, ratovima, političkim i ekonomskim faktorima, da se zaključiti da Makedonija posjeduje veoma specifičnu etničku mapu. Prema podacima sa popisa iz 1948. godine, ukupan broj Makedonaca iznosio je 789,648 stanovnika ili 68.49 % ukupne populacije. Sa druge strane, ukupan broj albanaske populacije iznosio je 197,389 stanovnika ili 17.12 %. Do 2002. godine, ovaj broj se znatno povećao i dostigao broj od 25.17 % ukupnog stanovništva, dok Makedonca ima 64.17 %. Posljednji pokušaj popisa stanovništva, koji je trebalo da se održi tokom oktobra 2011. godine, prekinut je usljed nesporazuma članova Komisije albanske i makedonske nacionalnosti, nakon čega je uslijedila njihova kolektivna ostavka.

Na osnovu ovih podataka možemo zaključiti da je broj albanske populacije u Makedoniji u stalnom porastu u odnosu na etničke Makedonce – djelimično kao rezultat većeg rasta populacije. Takvo povećanje neminovno vodi novoj strukturi etničko-teritorijalne mape Makedonije, često stvarajući enklave koje često, u određenim okolnostima, imaju negativan uticaj na bezbjednosnu situaciju u zemlji.

Tokom NATO intervencije na Kosovu, koja je rezultirala izbjegličkom krizom, 379,523 izbjeglica je potražilo sklonište na teritoriji Makedonije. Ukupno 287,423 izbjeglica ostalo je na teritoriji Makedonije tokom čitavog trajanja krize, dok su 92,100 izbjeglica utočište pronašli u ostalim zemljama regiona. Usljed ovih dešavanja, populacija Makedonije je povećana za 14.77 %. Uz podršku međunarodne zajednice, veliki broj izbjeglica se vratio svojoj zemlji porijekla, dok su pojedini ostali u Makedoniji na legalan ili pak ilegalan način. Ovo je utacalo na povećanje albanskog stanovništva i samim tim na podršku određenim etničkim ciljevima. Takođe, kriza na Kosovu je znatno usporila ekonomiju Makedonije, posebno industrijsku proizvodnju, građevinarstvo i poljoprivredu.

U ovom kontekstu, veoma teška socijalna i ekonomska situacija samo je povećala jaz između već podijeljenih Albanaca i Makedonaca. Prije eskalacije samog konflikata u Republici Makedoniji bilo je više od 300,000 nezaposlenih i 50% onih koji nisu primali platu više mjeseci. Tokom ovog perioda, ekonomski rast pao je za više od 10%. Pod ovim okolnostima broj siromašnih i socijalno ugroženih ljudi se konstantno povećavao. Kako su tenzije rasle, Albanci su krivili Makedonce za nedostatak saosjećanja za izbjeglice, dok su mnogi Makedonci počeli da gledaju potencijalne OVK pripadnike u izbjeglicama i u članovima albanskih manjina, što se na kraju ispostavilo tačnim. Pod ovim uslovima, strahovi političkih elita u Makedoniji da bi zemlja mogla da bude uvučena u oružani konflikt bili su opravdani.

U avgustu 2001. godine takozvani Ohridski okvirni sporazum, u čijem zaključenju su posredovale zapadne sile, zaustavljen je dalji razvoj situacije koji je vodio u neizbježan građanski rat između zajednica kosovskih Albanaca u sjevernoj Makedoniji (vojno organizovanih u Narodnooslobodilačkoj vojsci) i makedonskih snaga. Ovim sporazumom uveden je albanski jezik kao zvanični jezik Makedonije, dok je pokrenuta administrativna decentralizacija i uključivanje Albanaca u vladu, vojsku i policiju.

Proces se pokazao kao veoma uspješan. Makedonija je opstala i sada sebe vidi kao jedinstven primjer multetničko-religioznog društva. Makedonija smatra da je primjer za region iako se suočava sa mnogim problemima, uključujući visoku stopu nezaposlenosti (30%) i korupcije, poput drugih zemalja u regionu koje vode borbu protiv organizovanog kriminala imajući u vidu da su neke kriminalne bande i dalje veoma aktivne. Štaviše, prema podacima „Transparency International“, vodeće međunarodne nevladine organizacije koja se bavi pitanjem korupcije, 71% Makedonaca plaća mito za javnu uslugu.

Integraciona blokada

Pristupanje Makedonije NATO-u je na čekanju od 2008. godine. Ni po pitanju evropskih integracija države nije urađeno mnogo više, iako je Makedonija zemlja kandidat od 2005. godine. Nažalost oba procesa su usporena zbog aktuelnog „spora oko imena“ iako je „Makedonija“ prepoznata pod ustavnim imenom od strane svih zemalja EU, osim Grčke. Na NATO samitu u Bukureštu 4. aprila 2008. godine, Hrvatska i Albanija su pozvane da se pridruže NATO-u, dok Makedonija nije dobila poziv zbog prigovora Grčke iako je ispunjavala standarde za pristupanje ovoj vojno-političkoj alijansi.

Makedonija je već ranije jasno stavila do znanja da se slaže sa tim da uđe u NATO pod prelaznim imenom „Bivša Jugoslovenska Republika Makedonija“, kao što je i određeno Prelaznim sporazumom. Pred održavanje samita u Bukureštu, a pod pritiskom SAD da se nađe rješenje, Makedonija je prvi put pristala na drugačije ime pod kojim bi nastupala na međunarodnoj sceni. Prihvatila je „konačan prijedlog“ medijatora UN-a Metjua Nimeca da naziv „Republika Makedonija (Skoplje)“ koristi kao ime na internacionalnom nivou. Međutim, Grčka je odbacila taj prijedlog i prekršila Prelazni sporazum. Ovim je NATO indirektno ojačao poziciju Grčke.

Odluke koje su donijete na samitu u Bukureštu izazvale su veliko razočaranje mekedonskih građana svih etničkih grupa. Nepristupanje NATO savezu je posebno razočaralo Albance, za koje ovaj Savez „na čijem čelu se nalazi Amerika“ nije samo bezbjednosno važan. Oni prema Savezu imaju veoma emotivan odnos. Mnogima od njih se ne sviđa što moraju da plaćaju cijenu odbrane imena zemlje „koje njima ne znači ništa, ali većini stanovništva znači sve“. Razočaranost u proces ulaska u NATO neposredno je uticala i na atraktivnost procesa pristupanja EU, što vodi ka „dezintegraciji mita o evroatlantskim integracijama“, koji održava klimavi ohridski mir.

Ima li perspektive?

Za Makedoniju i širi region Zapadnog Balkana, deklaracija o nezavisnosti Kosova i stvaranje nove države 17. februara 2008. godine označava finalni korak u dezintegraciji Federativne Republike Jugoslavije i novo poglavlje ovog regiona.

Realizacijom političkog, ideološkog i istorijskog cilja kosovskih Albanaca, postavlja se pitanje kakav će uticaj nova država imati na bezbjednosnu i političku situaciju u Makedoniji i državama u neposrednoj blizini gdje je nastanjeno i albansko stanovnišvo (Južna Srbija, Crna Gora i Grčka). Ideja nezavisnog Kosova nije krajnji cilj, već konačna težnja za ujedinjenjem svih teritorija okupiranih od strane etničkih Albanaca, posebno onih država koje su odbile da priznaju nezavisnost Kosova. Ovo pitanje je posebno aktuelno u Makedoniji posljednjih godina zbog albanske etničke manjine.

Uprkos eskalaciji i prevenciji sukoba u prvoj polovini 2001. godine, glavni uzrok konflikta između dvije etničke grupe nije eliminisan. Ovo je potvrđeno 2008. godine kada je Vlada Makedonije pretrpjela veliku političku krizu koju je bilo moguće rješiti jedino putem prijevremenih parlamentarnih izbora. Takođe, sukobi u Makedoniji u 2012. godini idu u prilog ovoj tezi.

Nasilje u makedonskim gradovima počelo je u januaru 2012. godine nakon protesta muslimana zbog navodne uvrede prema Islamu, kada je tokom karnevala u selu Vevčani, jedna od maski na satiričan način ismijavala svetu knjigu muslimana – Kuran. Uslijedio je niz incidenata kao i višestruko ubistvo kod Železarskih jezera kada su pronađena tijela petorice Makedonaca, od kojih su četvoro stradalih bili mladići životne dobi između 18 i 20 godina.

Na sukobe u Skoplju reagovalo je Ministarstvo unutrašnjih poslova Makedonije, kao i sama ministarka Gordana Jankulovska koja je pozvala na smirenje tenzija. Pored ministarke, mnogi političari pozvali su pojedince na smirivanje situacije, dok su stručnjaci u Makedoniji upozorili da se ovakva situacija ne smije zanemariti i da je treba riješiti prije nego što dođe do sukoba većih razmjera. Makedonska policija je 1. maja 2012. godine izvela akciju kodnog imena „Monstrum“ tokom koje je privedeno 20 radikalnih islamista osumnjičenih za ubistvo petorice Makedonaca. Policija sumnjiči tri lica da su direktni izvršioci ubistva, od kojih je jedan uhapšen, a preostala dvojica su u bjekstvu.

Sve dok se ne riješe ova pitanja unutar Makedonije, kao i spor sa Grčkom oko imena, država neće biti u stanju da zvanično počne pregovore o članstvu sa Evropskom unijom, kao ni da dobije poziv od strane NATO-a. Svakako da bi pronalaženje rješenja za Makedoniju značilo snažan podsticaj za građane, ali i sami proces evropskih integracija. U neku ruku, ovaj proces se vezuje za odnose etničkih Makedonaca i etničkih Albanaca, pa bi dalja blokada ovog procesa potencijalno mogla dovesti do pogoršanja međunacionalnih odnosa.

Kako bi pronašli rješenje za ovaj kompleksan etnički konflikt (sa svim političkim, socijalnim i drugim aspektima) potrebno je obezbijediti dvije stvari. Prvu, volju i konsenzus svih političkih strana (makedonske i albanske), kao i drugih djelova društva, da se uspostavi kulturni i civilizacijski okvir koji bi omogućio dalji razvoj multikulturalizma. Drugo, spremnost susjednih država i međunarodne zajednice, uključujući međunarodne vladine organizacije (EU, UN, NATO, OEBS, itd.), ali i druge subjekte koji se zalažu za stabilnost u regionu, da obezbijede političku, ekonomsku i drugu pomoć koja bi olakšala proces stabilizacije regiona, uzajamni kompromis i stvaranje aranžmana između etničkih zajednica za nastavak zajedničkog života u jednoj zemlji.

Na kraju, svaki trend dezintegracije u Makedoniji ima direktne i neizbježne posljedice na Kosovo, kao i na cijeli region. Ukoliko bi Makedonija ponovo skliznula u konflikt, sigurno se ne bi zadržao unutar njenih sadašnjih granica. Ovo pitanje je veoma važno i za Crnu Goru imajući u vidu teritorije koje su nastanjene albanskim manjinama.