Azra Karastanović, programski menadžer u Atlantskom savezu Crne Gore, doprinijela je opsežnoj studiji o strateškoj ulozi spoljnih aktera na Zapadnom Balkanu. Riječ je o zajedničkoj publikaciji Vilfrid Martens centra za evropske studije, Političke akademije Austrijske narodne partije i austrijskog Instituta za evropsku i bezbjednosnu politiku. „Crna Gora između istoka i zapada: Ko će preovladati u „zemlji mora i planina“?“ tema je Azrinog rada. Rad prenosimo u cjelosti. Kompletnu studiju možete naći na sljedećem linku.

Apstrakt

Crna Gora budi strateške interese regionalnih i globalnih sila. Naročito tokom prethodne decenije, ona je bila pod uticajem kako zapadnih tako i nezapadnih aktera. Cilj ovog rada jeste identifikovanje, analiziranje i predstavljanje sredstava uticaja pet glavnih igrača u Crnoj Gori – Rusije, Kine, Turske, EU i SAD. Prisustvo svih spoljnih aktera u Crnoj Gori procijenjeno je na osnovu datih faktora uticaja: ekonomski, politički, bezbjednosni, religijski i medijski. U tom kontekstu, uticaj spoljnih faktora posmatra se kao kapacitet ili moć tih faktora da utiču na politička, ekonomska i društvena pitanja u državi, koja odgovaraju njihovim nacionalnim interesima. Ovaj rad prikazuje sve veće prisustvo i uticaj nezapadnih aktera u Crnoj Gori, jer se preovlađujući uticaj EU i SAD smanjivao tokom prethodne decenije i nije dovoljno vidljiv uprkos snažnom ekonomskom i političkom prisustvu.

Ključne riječi: Crna Gora–SAD–EU–Turska–Kina–Rusija–prisustvo–uticaj

Uvod

Crna Gora je jedna od sedam država koje su nastale nasilnim raspadom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Iako je u velikoj mjeri izbjegla nasilje i krvoproliće rata, kao jedna od najmanjih država Zapadnog Balkana, njen politički, ekonomski i društveni napredak su u velikoj mjeri bili uslovljeni različitim unutrašnjim i spoljnim faktorima – na prvom mjestu težnjom da povrati svoju nezavisnost. Taj proces koji je trajao deset godina, krunisan je 2006. godine istorijskim referendumom o nezavisnosti. Ipak, to je bio samo početak. Ponovno sticanje nezavisnosti značilo je jačanje institucija, izlazak na međunarodnu scenu, jačanje ekonomije, smanjivanje razlika i ujedinjavanje društva. Težnje na čijem ostvarenju se još uvijek radi. Od kada je povratila nezavisnost 2006. godine, Crna Gora je zacrtala dva glavna spoljnopolitička cilja – da postane članica EU i NATO. Drugi cilj je postignut 2017. godine, uprkos jakim negativnim reakcijama i nastojanjima spoljnih aktera (pogotovo Rusije) da to spriječe. Prvi cilj tek treba da bude postignut, iako se Crna Gora smatra jednim od lidera na putu ka proširenju EU. Sve veći uticaj nezapadnih aktera je posljedica vakuuma koji je nastao smanjenjem uticaja SAD na region tokom prethodnih deset godina, a koji EU nije uspjela da popuni zbog svojih unutrašnjih problema i zamora uslijed proširenja. Kako su EU i SAD ostavili prazninu na Zapadnom Balkanu, nekoliko spoljnih aktera igrali su na svaku kartu da bi pojačali sopstveni uticaj. Najistaknutiji među njima su Rusija, Kina i Turska. Krajnji cilj je da se istisne prisustvo Zapada, uspore ili zaustave dalje integracije Zapadnog Balkana u evroatlantske strukture i kreira ambijent koji omogućava rast njihovih geostrateških interesa. U tom nastojanju, koriste se sva sredstva – politička, ekonomska, religijska i, u zadnje vrijeme sve prisutniji, medijski uticaj.

Rusija igra na svim frontovima

Istorijski gledano, Rusija i Crna Gora imaju jake kulturološke, religijske i političke veze koje datiraju od 18. vijeka. Poziv za članstvo u NATO 2015. godine bio je prekretnica i znak da Rusija mora da intenzivira svoje akcije. U oktobru 2016. godine, pokušaj državnog udara i plan atentata na tadašnjeg premijera Mila Đukanovića predviđen za dan parlamentarnih izbora, spriječen je hapšenjem nekoliko lica. Primarni cilj tog čina bio je da se zaustavi slabljenje ruskog uticaja na Zapadnom Balkanu, ali i da se spriječi da posljednje strateško uporište na jadranskoj obali bude smješteno pod NATO kišobran. Uprkos nastojanjima Rusije, Crna Gora je postala članica NATO 2017. godine.

Sredstva meke moći koja Rusija veoma uspješno primjenjuje u Crnoj Gori ne slabe; naprotiv, intenziviraće se u predstojećem periodu. Te poluge uticaja u Crnoj Gori su Srpska pravoslavna crkva, panslovenski identitet, ekonomsko prisustvo, kao i u posljednje vrijeme sve uočljiviji, ruski mediji i pokušaji širenja dezinformacija.

Rusko iskorištavanje religije i kulture najuočljivije je u slučaju crkve. Mitropolija crnogorsko-primorska, i dalje ekumenski vezana za Srpsku pravoslavnu crkvu, predstavlja jedan od ruskih ključnih kanala uticaja. Usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovijesti u decembru 2019. godine u Crnoj Gori predstavljalo je prelomnu tačku u tom pogledu. Višemjesečne kampanje i litije koje su uslijedile na čijem je čelu bila Srpska pravoslavna crkva, crnogorska vlada okarakterisala je kao političke proteste ne samo protiv Vlade već i države Crne Gore (Janković 2020). Čak je i poglavar Ukrajinske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije Onufrije došao u Crnu Goru i predvodio jednu od litija. Ta jaka kampanja je na kraju urodila plodom i uz pomoć i podršku crkve, koalicija Za budućnost Crne Gore dobila je značajnu podršku na parlamentarnim izborima 30. avgusta 2020. godine. Zajedno sa dvoje drugih koalicionih partnera (Crno na bijelo i Mir je naša nacija), formiraće novu vlast u Crnoj Gori. Dugoročna podrška proruskim, uglavnom prosrpskim nacionalističkim partijama crnogorske opozicije (koje sada čine dio nove vlasti), povezanih sa Srpskom pravoslavnom crkvom, na kraju se isplatila Rusiji.

Rusija takođe igra na kartu zajedničkog slovenskog identiteta sa željom da dokaže nekompatibilnost Crne Gore sa zapadnim demokratijama, i na taj način sprovodi jači uticaj. Ne smiju se zanemariti dva važna aspekta panslovenskog pokreta. Jedan je jačanje nacionalističkog, desničarskog ekstremizma koji je vidljiv u učešću crnogorskih boraca na stranim ratištima na strani proruskih separatista u Donbasu (Azinović i Bećirević 2017). Drugi je prisustvo dvije prokremaljske grupe: grupa bajkera iz Rusije Noćni vukovi i paravojna formacija Balkanska kozačka vojska. Takođe, istraživanje koje je objavio Međunarodni republikanski institut (IRI) u junu 2020. godine pokazuje da Rusija, kada je riječ o uticaju stranih država i međunarodnih institucija, uživa visoku podršku u Crnoj Gori (IRI2020).

Osim religijskih, kulturoloških i identitetskih veza, ruski uticaj u Crnoj Gori kanališe se kroz ekonomsko prisustvo. Direktne strane investicije iz Rusije u Crnu Goru iznose 1,4 milijarde eura od 2006. do 2019. godine, a od toga kupovina nekretnina predstavlja najveći dio investicija, odnosno, oko 1,07 milijardi dolara. Direktne strane investicije u crnogorskim kompanijama iznose 131 milion eura,  a samo 176 miliona eura investirano je kroz međukompanijski dug. Ipak, trgovina između Crne Gore i Rusije nije toliko značajna jer Crna Gora ne zavisi od ruskih energetskih izvora, i samim tim je manje podložna ruskim manipulacijama na tom polju.

Pored direktnih stranih investicija, turisti iz Rusije ostvaruju značajan broj dolazaka i noćenja u turističkoj strukturi Crne Gore. Kada se Crna Gora pridružila sankcijama Evropske unije Rusiji 2014.godine zbog aneksije Krima, procenat noćenja ruskih gostiju polako je počeo da opada od 30% 2014. godine do 24.9% 2019. godine (MONSTAT 2019). Turizam je jedna od najvažnijih grana crnogorske privrede i ima najveći uticaj na BDP (Investitor 2019a). Dakle, nedostatak diverzifikacije i pretjerano oslanjanje na turiste koji dolaze iz samo jedne države predstavljaju značajna sredstva moći i uticaja, što Rusija i koristi.

Još od 2015. godine, uticaj ruskih medija u Crnoj Gori je u porastu, uz obilje proruskih medijskih kuća čiji je glavni cilj širenje kremaljske agende (Šajkaš i Tadić 2016). Ipak, na njihovom čelu su uglavnom lokalni novinari i medijske kuće koje dijele proruske, anti EU i anti NATO stavove. Pored već poznatih i popularnih medijskih kuća IN4S i Borba, veliki broj sajtova kao što su Sloboda, Ujedinjenje, Princip i Nova Riječ, pojavljuje se i nestaje u zavisnosti od potrebe za njihovim postojanjem. Njihova uloga je da prikažu Rusiju u pozitivnom svjetlu, poguraju političku agendu Moskve i podrže odgovarajuće političke partije u Crnoj Gori. Takođe, Sputnjik na srpskom kao i portali News Front i Russia Beyond, iako se nalaze u Beogradu, značajno podupiru rusko prisustvo jer sadržaj neprestano razmjenjuju sa medijskim kućama u Crnoj Gori koje ga objavljuju. Važno je naglasiti da je većina ovih medijskih kuća prisutna i na društvenim mrežama i one ih koriste kako bi doprele do što većeg broja ljudi u širenju ruske propagande. (Tomović 2017).

Kina se diskretno probija

Za razliku od Rusije i Turske, odnosi između Kine i Crne Gore ili neke druge države Zapadnog Balkana ne počivaju na istorijskim, kulturološkim ili identitetskim vezama. Prisustvo Kine u regionu je relativno novo. Uprkos tome, ovaj uticaj je rastao tokom prethodne decenije, počevši od 2008. godine sa izbijanjem ekonomske krize i vakuuma moći koji je Evropska unija sama kreirala. Kina danas širi svoje prisustvo u regionu putem infrastrukture i tehnologije, što je najuočljivije u inicijativi Pojas i put i 17+1 formatu (CEEC 2018). Izgleda da Kina nema političke aspiracije ka Crnoj Gori, makar ne u smislu direktnog miješanja u unutrašnja pitanja ili promjenu spoljnopolitičke orijentacije. Politika Kine većinski počiva na ekonomskim interesima, pogotovo na finansiranju konstrukcije prve dionice puta Bar-Boljare. Predviđeno je da ovaj put poveže lučki grad Bar u Crnoj Gori i Beograd, glavni grad Srbije i najveći grad na Zapadnom Balkanu. Crna Gora je uzela kredit od 809 miliona eura od kineske Eksim banke 2014. godine da bi izgradila prvu dionicu puta koji gradi Kineska korporacija za puteve i mostove (CRBC), velika kineska kompanija u državnom vlasništvu (Barkin i Vasović 2018).

Prva od tri faze će na kraju koštati Crnu Goru oko 1,3 milijarde eura što je ekvivalent četvrtini crnogorskog BDP-a i već je uticalo na to da se odnos između javnog duga i BDP-a u Crnoj Gori poveća na preko 80% (Investitor 2019b; AlJazeera  Balkans2020).  Kineski krediti izgledaju kao primamljiva alternativa zahtjevnim finansijskim uslovima Evropske investicione banke (EIB) i podrazumijevaju manje birokratije ali i mnogo veće kamatne stope (Mediterranean Affairs 2018). Kritičari su zabrinuti da bi Kina mogla da iskoristi ovu dužničku diplomatiju kako bi izvukla strateške koncesije (Kuo and  Kommenda 2018). Za razliku od Rusije, Kina ne pokušava da ugrozi ulazak Zapadnog Balkana u EU, jer joj to može omogućiti bolji pristup evropskom jedinstvenom tržištu. Crna Gora kao priobalna zemlja i lider u pristupanju EU omogućava Kini stratešku prednost i ulaz u Evropu sa Jadranskog mora.

Interesantno je da je Kina postala najveći investitor u Crnoj Gori sa 70 miliona eura direktnih stranih investicija tokom prve polovine 2020. godine, prema izvještaju Centralne banke Crne Gore (Kajošević 2020). U izvještaju se navodi da su se kineske investicije odnosile na ulaganja u preduzeća u Crnoj Gori ili njihovu kupovinu, kupovinu nekretnina i takozvani interkompanijski dug. Ipak, detalji o investicijama su povjerljivi. Tokom 2018 i 2019. godine, Kina nije bila uvrštena među 50 najvećih država investitora u Crnoj Gori, dok se 2017. godine jedva našla na listi sa samo 676 hiljada eura u investicijama. U junu 2020. godine, Crna Gora je potpisala ugovor vrijedan 54 miliona eura sa kinesko-crnogorskim konzorcijumom DEC International–Bemax-BB Solar–Permonte za rekonstrukciju termalne hidroelektrane u Pljevljima (Kajošević 2020). Treba napomenuti da je vjetroelektrana Možura čija konstrukcija je počela 2017. godine i završila 2019. rezultat saradnje Kine, Malte i Crne Gore u okviru inicijative Pojas i put, što je takođe obilježeno korupcionaškim skandalom koji čeka svoje razrješenje.

Pored ekonomskog prisustva, još jedan vid kineskog uticaja osmišljen da bi se reafirmisalo i poduprijelo prisustvo Kine, jeste kulturološki aspekt. U tu svrhu, Kina pruža stipendije i prilike za akademske ambicije crnogorskih studenata u različitim oblastima. Kina je osnovala i Institut Konfučije u Podgorici u februaru 2015. godine. Njegov glavni cilj je promovisanje kineske kulture i jezika, bolje razumijevanje Kine među lokalnim stanovništvom, povezivanje svih individua i institucija u Crnoj Gori koje se bave kineskim jezikom i kulturom kao i druge aktivnosti koje uključuju kulturološku, edukativnu i ekonomsku saradnju među državama (Đukanović 2017).

Turska igra na kartu istorije

Nakon petovjekovne vladavine Osmanskog carstva na Balkanu, okončane prije malo više od jednog vijeka, Turska je nastavila da održava bliske istorijske i kulturološke veze sa regionom. Turska je, na krilima vladavine AKP partije ranih 2000-ih godina, započela vođenje nove, multidimenzionalne i proaktivne spoljne politike kroz kulturnu diplomatiju i pristup meke moći, a uveo ju je ideološki otac strategijske dubine Ahmet Davutolu. Ovaj pristup je veoma vidljiv u Crnoj Gori gdje je Turska, pored običaja, kuhinje i riječi donijela i islam, pa se danas gotovo jedna petina crnogorske populacije identifikuje kao muslimani (MONSTAT 2011).

Kad je riječ o političkom uticaju, odnosi između dvije države su veoma dobri, jer se turski uticaj u sferi biznisa u Crnoj Gori posmatra kao i više nego povoljan. Prisustvo Turske u Crnoj Gori odnosi se na dio populacije koji je istorijski, kulturološki i religijski podložan turskom uticaju – Islamska zajednica Crne Gore i Bošnjačka stranka, koje održavaju bliske i prijateljske odnose sa turskim partnerima. U ovom kontekstu je važno navesti sporazum koji je Vlada Crne Gore potpisala sa Islamskom zajednicom Crne Gore u januaru 2012. godine. Taj potez koji je Turska pohvalila omogućava pravno i ustavno priznanje muslimana u Crnoj Gori. Ovaj sporazum ima dalekosežan uticaj kako za Crnu Goru tako i region u širem smislu i daje mandat Upravi za vjerske poslove Turske u Ankari da posreduje u slučaju neslaganja među pripadnicima islamske zajednice u Crnoj Gori (Bozkurt 2012). Kao što Rusija sebe percipira kao zaštitnika pravoslavnih zajednica u drugim državama, tako Turska reafirmiše svoju ulogu zaštitnika muslimanskih zajednica na Zapadnom Balkanu. 

Prisustvo Turske u Crnoj Gori se najbolje ističe kroz ekonomske interese. Ipak, ovo prisustvo se ne ogleda u direktnim stranim investicijama jer je Turska tek deseti po veličini investitor sa 39 miliona eura investicija u Crnoj Gori u periodu od januara 2019. do aprila 2020. godine, prema podacima Centralne banke Crne Gore (RTCG2020). Ipak, specifičnost ekonomskog prisustva Turske u Crnoj Gori je da se povećava broj kompanija u vlasništvu pojedinaca i pravnih lica iz Turske. Najveći broj stranih preduzeća u CG u 2019. je bio u vlasništvu Turske – 3.652 ili 29,4% u odnosu na 24.4% u 2018. godini i samo 8,7% u 2017. (MONSTAT 2020). Povoljna investiciona klima u Crnoj Gori, sa obaveznim početnim kapitalom u iznosu od jedan euro, jednostavne procedure, porez na dohodak od 9% i lični porezi na dohodak privlače turske kompanije.

Turska je realizovala nekoliko velikih investicionih projekata u Crnoj Gori: Toščelik je kupio nekadašnju željezaru u Nikšiću 2012. godine za 15,1 milion eura; kupovina barske Port of Adria 2013. godine za 8,8 miliona eura; brend Merit koji djeluje u sklopu turske kompanije NET Holding ima ugovore za kazino menadžment u hotelima Hilton, Splendid i Avala; kao i turska kompanija Gintaš koja je kupila šoping centar Mall of Montenegro u vrijednosti od 50 miliona eura (Milošević 2018). Takođe, turska Zirat banka je ušla na tržište kao i turski brendovi Dotaš, Enza Home, LC Waikiki itd.

Saradnja između dvije države ogleda se i u sektoru odbrambene industrije. Tokom posjete bivšeg ministra odbrane Crne Gore Predraga Boškovića njegovom kolegi iz Turske 2019. godine, zvaničnici su potpisali Sporazum o vojno-ekonomskoj saradnji što je predstavljalo osnovu za modernizaciju crnogorske vojske (Dragojlović 2019). Igrajući na kartu istorijskih, kulturoloških i religijskih veza, Turska primarno koristi meku moć kao bi povratila svoju ulogu i uticaj u regionu (na primjer, kroz edukaciju, zdravstvo, kulturnu restauraciju, turske serije, turizam itd.). Sa tim ciljem, 2007. godine, Turska agencija za međunarodnu saradnju i koordinaciju (TIKA) započela je poslovanje u Crnoj Gori, pokrenula kulturološke, infrastrukturne i društvene projekte koji su između ostalog uključivali restauraciju džamija i drugih sakralnih objekata, škole, vrtiće kao i davanje donacija i opreme. Od 2007. godine, TIKA je realizovala gotovo 300 projekata u Crnoj Gori u vrijednosti od oko 20 miliona eura (FOS media 2017). Tokom prethodne decenije, Turska je samo u oblasti zdravstva dodijelila više od dva miliona eura crnogorskom zdravstvenom sistemu preko TIKA agencije (crnagoraturska.com2019).

Turski uticaj se ogleda i kroz turski kulturni institut Junus Emre (Yunus Emre), koji promoviše pozitivnu sliku o turskom jeziku, istoriji, kulturi, umjetnosti, a takođe i pruža informacije i ostale usluge. Edukacija je još jedno sredstvo turskog uticaja, koje se sprovodi kroz partnerstvo između univerziteta i programe razmjene studenata. Sve je veći broj stipendija za crnogorske studente u Turskoj. Više od 444 crnogorska državljanina do sada su dobili stipendije Turske, od čega 28 studenata za 2019-2020 školsku godinu (Ozan2019). Takođe, Udruženje alumnija Turske u Crnoj Gori (MASAT) započelo je sa radom 2018. godine, što je spojilo više od 130 crnogorskih državljana koji su studirali u Turskoj (crnagoraturska.com2018). Kada je riječ o medijskom uticaju, tursko prisustvo u ovoj oblasti je i dalje marginalno. U Crnoj Gori nema turskih TV kanala, novina ili radio stanica. Ipak, grupa ljudi iz Crne Gore i Turske pokrenula je portal 2012. godine, sa ciljem povećanja interakcija i jačanja veza između dvije države (crnagoraturska.com)

Ako želi da ostane u igri, EU treba da uloži veće napore

Crna Gora već duže vrijeme važi za jednog od lidera u procesu evropskih integracija Zahtjev za članstvo u EU podnijela je 2008. godine, a pregovore je započela 2012. godine. Nakon 8 godina pregovora o pristupanju, otvorena su sva poglavlja, od kojih su 3 privremeno zatvorena (Evropska Komisija 2020a). Većina političkih partija u Crnoj Gori, uključujući i novu vlast, je bar formalno posvećena procesu evropskih integracija. Podrška javnosti za članstvo u EU, međutim, nikada nije bila manja, sa svega 54% za od ukupnog broja ispitanika (CEDEM 2020).

Crna Gora, kao i ostale zemlje Zapadnog Balkana, suočava se sa izazovima u sprovođenju reformi. Prema posljednjem izvještaju Evropske komisije o napretku Crne Gore na putu ka članstvu, objavljenom 6. oktobra 2020. godine, tenzije i nepovjerenje među političkim akterima, kao i nizak stepen povjerenja u izborni proces, obilježili su dati period, kada je riječ o političkim kriterijumima. A kada se radi o politici Vlade, Komisija je ocijenila da su se njene preporuke samo djelimično usvojile i da je neophodno raditi na većem stepenu transparentnosti, učešća svih aktera, sposobnosti vlade u sprovođenju reformi, uključujući reforme u javnoj upravi. Napredak je ostvaren samo u oblastima pravosuđa, poštovanja osnovnih ljudskih prava i borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala. Na polju slobode govora napretka nema, dok nivo dezinformacija raste (Evropski odbor regija 2020).

Kada je riječ o ekonomskom uticaju EU, ukupan priliv direktnih stranih investicija (SDI) 2018. iznosio je 55, 3 miliona eura, dok je ukupna trgovinska razmjena sa EU iznosila 1,38 milijardi eura u 2019. U okviru procesa pristupanja, EU objezbjeđuje najveću finansijsku podršku Crnoj Gori. Iz Pretpristupnih fondova EU u periodu od 2007. do 2020. izdvojeno je 504,9 miliona eura, od Evropske investicione banke od 1999. izdvojeno je 804 miliona eura, kao i  sredstva u iznosu od 172,9 miliona eura od 2009. godine kroz Okvirni sporazum o ulaganju za Zapadni Balkan, što ukupno čini 1,7 milijardi eura.U okviru paketa mjera za podršku u borbi protiv KOVID-19, Crnoj Gori je dodijeljeno i 53 miliona eura kroz bilateralnu pomoć, kako bi pokrila prioritetne potrebe u zdravstvu i postigla ekonomski i socijalni oporavak, kao i paket pomoći u vrijednosti od 455 miliona eura za ekonomski oporavak u regionu. Crna Gora je dobila i 60 miliona eura iz fonda Makro-finansijske pomoći EU, dok je Evropska investiciona banka pružila regionu pomoć u iznosu od 1,7 milijardi eura. Bezvizni režim putovanja u EU uveden je u decembru 2019. godine, što je u značajnoj mjeri olakšalo mobilnost građana, ali i mogućnost odlaska na studentske razmjene. U okviru programa Erasmus+ ostvareno je preko 4,188 akademskih i omladinskih razmjena u periodu između 2015. i 2020. godine (Evropska Komisija 2020b).

Saradnja Crne Gore sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj bila je veoma uspješna, sudeći po 710 miliona eura uloženih u 74 projekta u posljednjih 14 godina (EBRD 2020). Međutim, saradnja i investicije iz EU su nedovoljno promovisane i prepoznate. Izgleda da uticaj EU u Crnoj Gori, uprkos pristupnom procesu, slabi naspram rastućih ekonomskih i političkih snaga Kine i Rusije. EU će morati da značajno poveća napore koje ulaže u Crnoj Gori, ukoliko želi da zadrži svoj polažaj i uticaj, sa obzirom na to da unutrašnja previranja i sve dublje religijske i etničke podjele, zajedno sa snažnim vanjskim pritiscima, čine Crnu Goru podložnom stranom malignom uticaju.

Uloga Amerike i dalje ključna

Novija istorija diplomatskih odnosa između Sjedinjenih Američkih Država i Crne Gore otpočela je neposredno nakon sticanja nezavisnosti 2006. godine, sa zvaničnim otvaranjem Ambasade SAD. Međutim, istorija političkih kontakata, prijateljstva i veza seže mnogo ranije. Nakon drugog svjetskog rata, SAD su bile jedan od najvećih zagovornika crnogorske nezavisnosti, koja se tada međutim nije ostvarila. Važno je i napomenuti da je tokom devedesetih, a i nakon rata devedesetih u bivšoj Jugoslaviji, Milo Đukanović bio jedan od malobrojnih političara koji su bili u komunikaciji sa Klintonovom administracijom, što je u velikoj mjeri oblikovalo i ojačalo međusobne odnose.

Ovi odnosi i uticaj SAD su danas najizraženiji u okviru pomoći koju pruža Crnoj Gori na putu ka evroatlantskim integracijama, dok je članstvo u NATO Crna Gora stekla 2017. Podrška se odnosi na programe i finansijsku pomoć za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije, jačanje građanskog društva, podršku slobodnom i nezavisnom novinarstvu i promovisanje stabilnosti na Balkanu. Posjete državnog sekretara SAD Majka Pompea i potpredsjednika Majka Pensa najbolje svjedoče o važnosti Crne Gore za stabilnost u regionu, kao i partnerstvu SAD i Crne Gore u ovom dijelu Evrope. Takođe, imenovanje Specijalnog izaslanika Stejt Departmenta za Zapadni Balkan predstavlja dodatni podstrek za politiku proširenja EU i buduću integraciju ovog regiona. Sve ovo jasno ukazuje na nezamjenljivu ulogu koju SAD imaju u Crnoj Gori i regionu.

Kao što je prethodno rečeno, SAD imaju veliki uticaj u Crnoj Gori kada je riječ o bezbjednosnoj politici, prije svega članstvu u NATO. Sjedinjene Države su bile čvrst, pouzdan i dragocjen partner Crne Gore da ostvari viziju evroatlantske i evropske zemlje (Marković, 2017). Kada je riječ o ovoj oblasti, SAD su do sada obezbijedile finansijsku pomoć Vojsci Crne Gore u okviru Programa stranog vojnog finansiranja (FMF) u iznosu od 8,2 miliona dolara za modernizaciju opreme. U okviru Programa humanitarne pomoći  Evropske komande američkih oružanih snaga (EUCOM), koji je pokrenut u Crnoj Gori 2008. godine, preko 3 miliona dolara će biti ukupno dodijeljeno za finansiranje više od 20 različitih projekata. SAD su donirale vatrogasne kamione, protivpožarnu opremu kao i vozila drugih hitnih službi opštinama širom Crne Gore. Kroz Program međunarodnog vojnog obrazovanja i obuke (IMET), Crna Gora je do sada dobila 4 miliona dolara pomoći. Zahvaljujući ovom iznosu, oko 100 studenata je imalo priliku da pohađa vojne obuke u SAD. Takođe, aktivnosti SAD su zapažene i u drugim programima, kao što je Program kontrole izvoza i bezbjednosti granica (EXBC), u okviru kojeg je do sada uloženo preko 4 miliona dolara za opremu i obuke u kojima je od 2010. godine, od kako se organizuju, do sada bilo 635 učesnika. SAD su prepoznatljive i po pomoći pravosudnom sistemu i upravi policije, koja je pružana u okviru visoko stručnih obuka za preko 2000 zaposlenih u sudstvu u posljednjih 10 godina i preko 5 miliona dolara za obuke, opremu i obrazovne inicijative. SAD su dale doprinos u osnivanju novog Kabineta specijalnog tužioca u čiju nadležnost spada borba protiv organizovanog kriminala, korupcije i drugih teških  krivičnih djela. SAD su takođe pružile obuku za više od 4500 zaposlenih u pravosudnom sektoru u proteklih 8 godina i dodijelio 12 miliona dolara pomoći (Ambasada SAD u Crnoj Gori, 2020.) U periodu između 2001. i 2013. godine, Agencija SAD za međunarodni razvoj (USAID) je pružila 243, 3 miliona dolara pomoći Crnoj Gori. Agencija je u svom radu akcenat stavljala na ekonomski rast, dobru vladavinu i unaprijeđenje životnog standarda građana Crne Gore (USAID 2013).

Kada je riječ o javnom mnjenju u Crnoj Gori, na osnovu istraživanja CEDEM o političkom javnom mnjenju od avgusta 2020. godine, 17,2% ispitanika vjeruje da u spoljnoj politici Crna Gora treba da se osloni na SAD, dok 19, 5% vjeruje da ipak treba da se okrene ka Rusiji i  26,1% koji žele da se osloni na Evropsku Uniju. Kada je riječ o stranim direktnim investicijama, investicije SAD i dalje su na niskom nivou. Tako je u prvoj polovini 2020. ukupan priliv investicija porijeklom iz SAD iznosio 21, 5 miliona eura (Kajošević 2020). Na osnovu izvještaja Ambasade SAD u Crnoj Gori, 50 američkih kompanija posluje u Crnoj Gori, a 6 najvećih američkih investitora do sada je uložilo preko 300 miliona eura u Crnu Goru od sticanja njene nezavisnosti (Ambasada SAD u Crnoj Gori 2020).

Kada je riječ o aktivnostima javne diplomatije, savjetodavni centar EducationUSA pruža podršku svima koji su zainteresovani za studiranje u Americi. Na američkim univerzitetima trenutno studira preko 120 crnogorskih studenata. Od 2006. godine, podržano je skoro 130 projekata vrijednih gotovo 1, 9 miliona dolara za jačanje demokratije, poštovanja ljudskih prava i građanskog društva. Takođe tu je i Američki ugao koji ima kancelarije u Podgorici, Pljevljima i na Cetinju i nudi literaturu, predavanja, časove konverzacije na engleskom jeziku, kulturnu razmjenu i socijalizaciju. Kada je riječ o američkim medijima, oni u Crnoj Gori nisu prisutni. Međutim, u medijima dominira sukob između proruskih i prozapadnih medijskih kuća koje nastoje da suprotnu stranu predstave kao neprijatelja. Američke televizijske serije i filmovi koji prikazaju američku kulturu i stil života su veoma popularni i zastupljeni.

Zaključak

I prije sticanja nezavisnosti 2006. godine, Crna Gora je težila da se pridruži evroatlantskim institucijama. Članstvo u  NATO je stekla, a članstvo u EU još uvijek čeka. Uprkos izraženoj naklonosti prema Zapadu, promjene u geopolitičkoj ravnoteži moći u svijetu, kao i nekoliko velikih izazova u drugim regionima, dovelo je do pada uticaja SAD i EU, što su nezapadni akteri spremno dočekali. Rusija se direktno ili indirektno služi svim mogućim sredstvima za širenje uticaja, od religije, kulture, istorije, identiteta, do ekonomije i prisutnosti u medijima. Njihov cilj je da utiču na politiku zemlje, a sa nedavno izabranim političkim strukturama koje čine proruske, uglavnom prosrpske nacionalne partije, ostaje da se vidi kakav će stav nova vlast zauzeti prema EU i NATO i prije svega prema Rusiji. Sa druge strane, Turska i Kina su pojačale svoje prisustvo, naročito kada je riječ o njihovim ekonomskim interesima, ali i kroz sredstva meke moći, kulturne i obrazovne saradnje. Kineska agenda o sprovođenju velikih infrastrukturnih projekata i pružanju kredita Crnoj Gori postavlja ozbiljno pitanje kakve će biti dugoročne posljedice kineskog novca – ekonomski bum ili dužničko ropstvo? Ekonomski uticaj Turske raste, s obzirom na to da ima najveći broj kompanija u stranom vlasništvu u Crnoj Gori, kao i kulturne veze i privlačnost, bar kod određenog dijela društva. Iako Crna Gora i ostale zemlje Zapadnog Balkana teže ka članstvu u EU, smanjeno prisustvo EU i slabiji uticaj SAD u protekloj deceniji koje podržavaju ove težnje, dalo je prostora za jačanje drugih regionalnih i svjetskih sila. S obzirom na porast tenzija u društvu, kao i desničarskog nacionalističkog ekstremizma, i EU i SAD,  ukoliko žele da ostanu u igri, moraće da razmotre i usvoje konkretniju i sveobuhvatniju strategiju za cijeli region.

References

Bozkurt, A.(2012). Today’s Zaman: Turkey and Montenegro -Two best examples in Balkans.Government of Montenegro,23 March. https://predsjednik.gov.me/en/press-center/interviews/112824/Today-s-Zaman.html. Accessed 19 November 2020

Al Jazeera Balkans(2020). Javni dug Crne Gore naredne godine veći od četiri milijarde eura. http://balkans.aljazeera.net/vijesti/javni-dug-crne-gore-naredne-godine-veci-od-cetiri-milijarde-eura. Accessed 17 November 2020.

CEDEM(2020).Political public opinion of Montenegro. https://www.cedem.me/en/programmes/empirical-research/politacal-public-opinion/send/33-political-public-opinion/1976-political-public-opinion-poll-august-2020. Accessed 21 November 2020.

EBRD (2020). Montenegro data. https://www.ebrd.com/where-we-are/montenegro/data.html%20. Accessed 21 November 2020.

European Commission (2020a). Montenegro. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/countries/detailed-country-information/montenegro_en. Accessed 21 November 2020.

European Commission (2020b).Montenegro on its European path. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/near_factograph_montenegro.pdf. Accessed 21 November 2020.

European Committee of the Regions (2020). Electoral shake-up and impact of the pandemic in the spotlight at Montenegro meeting. https://cor.europa.eu/en/news/Pages/Montenegro-meeting.aspx. Accessed 21 November 2020

Đukanović, M. (2017). Director of Confucius Institute at Um Milena Đukanović: We Are Planning to Introduce Chinese Language as Elective at Some Faculties.Montenegro Magazine.    https://mnemagazin.me/2018/10/15/director-of-confucius-institute-at-um-milena-djukanovic-we-are-planning-to-introduce-chinese-language-as-elective-at-some-faculties/. Accessed 17 November 2020

FOS Media(2017). TIKA: U Crnoj Gori realizovaliskoro 300 projekata.https://fosmedia.me/infos/drustvo/tika-u-crnoj-gori-realizovali-skoro-300-projekata. Accessed 21 November 2020.

International Crisis Group (2006). Montenegro’s Referendum. Europe Briefing no. 42. https://www.refworld.org/pdfid/44c780924.pdf. Accessed 14 November 2020

International Republican Institute (2020). Western Balkans Regional PollFebruary 2, 2020 –March 6, 2020. Center for Insights in Survey Research.https://www.iri.org/sites/default/files/final_wb_poll_for_publishing_6.9.2020.pdf. Accessed 14 November 2020.

Investitor(2019a). Crna Gora živiodturizmaizaduživanja. https://investitor.me/2019/05/22/crna-gora-zivi-od-turizma-i-zaduzivanja/. Accessed 30 November 2020

Investitor (2019b).“Već “ispucano” 85 milionaeuranaknadnihradova: Auto put će koštati oko 30 miliona eura po kilometru?”, 11 May 2019. https://investitor.me/2019/05/11/vec-ispucano-85-miliona-eura-naknadnih-radova-za-autoput-30-mil-po-km/. Accessed: 17 November 2020.

Kuo, L. and Kommenda, N. (2018). What is China’s Belt and Road Initiative? The Guardian, 20 July. https://www.theguardian.com/cities/ng-interactive/2018/jul/30/what-china-belt-road-initiative-silk-road-explainer. Accessed 17 November 2020.

Markovic, D. (2017). Remarks at the Ceremony for Montenegro’s Accession to the North Atlantic Treaty. US Mission to NATO, June 5. https://nato.usmission.gov/june-5-2017-remarks-ceremony-montenegros-accession-north-atlantic-treaty/. Accessed 21 November 2020.

MONSTAT (2011). Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011. Accessed 19 November.

MONSTAT (2019). Arrivals and overnight stays. https://www.monstat.org/eng/page.php?id=44&pageid=44Accessed 19 November2020.

MONSTAT(2020). Number and structure of foreign owned business entities in Montenegro 2019. http://monstat.org/cg/page.php?id=648&pageid=98. Accessed 19 November 2020.

Milosevic, M. (2018). More Turkish Citizens Buying Real Estate and Opening Companies. Total Montenegro News, 14 March. https://www.total-montenegro-news.com/business/629-more-turkish-citizens-are-buying-real-estates-and-opening-companies. Accessed 19 November 2020.

Dragojlovic, M. (2019). Important cooperation between Turkey and Montenegro. IBNA, 1 October. https://balkaneu.com/boskovic-important-cooperation-between-turkey-and-montenegro/. Accessed 19 November 2020

Mediterranean Affairs (2018). Political dynamics in Montenegro. The EU is not the only game in town. https://www.mediterraneanaffairs.com/montenegro-eu-political-dynamics/. Accessed 17 November 2020.

Barkin, N. and Vasovic, A. (2018). Chinese “highway to Nowhere” Haunts Montenegro. Reuters, 16 July. https://www.reuters.com/article/us-china-silkroad-europe-montenegro-insi/chinese-highway-to-nowhere-haunts-montenegro-idUSKBN1K60QX. Accessed 17 November 2020.

Tomovic, D. (2017). Pro-Russian Montenegrins Publish New Anti-Western Media. Balkan Insight, 18 October. http://www.balkaninsight.com/en/article/pro-russian-montenegrins-publish-new-anti-western-media-10-17-2017. Accessed 15 November 2020.

Šajkaš, M. and Tadić, M. (2016). Caught between the East And West: The “Media War” Intensifies In Serbia and Montenegro. South East European Network for Professionalization of Media. http://seenpm.org/caught-east-west-media-war-intensifies-serbia-montenegro/. Accessed 15 November 2020

Kajosevic, S. (2020).China Replaces Russia as Largest Investor in Montenegro.Balkan Insight, 20 October. https://balkaninsight.com/2020/10/20/china-replaces-russia-as-largest-investor-in-montenegro/. Accessed 17 November 2020.

Ozan, S. (2019). Saradnja Turske i Crne Gore svakodnevno napreduje. Vijesti, 22 December. https://www.vijesti.me/kolumne/414942/saradnja-turske-i-crne-gore-svakodnevno-napreduje. Accessed 21 November 2020.

Janković, S. (2020). Na izbore sa blagoslovom Amfilohija. Radio Free Europe, 18 February. https://www.slobodnaevropa.org/a/amfilohije-spc-vlast-opozicija/30441977.html. Accessed 15 November 2020

RTCG (2020). Investicijeiz NATO država 400 milionaeura. http://www.rtcg.me/vijesti/ekonomija/284539/investicije-iz-nato-drzava-400-miliona-eura.html. Accessed 19 November 2020.

crnagoraturska.com (2019). Realizovano 48 projekata: Snažna podrška Turske našem zdravstvenom sistemu. http://www.crnagoraturska.com/realizovano-48-projekata-snazna-podrska-turske-nasem-zdravstvenom-sistemu/. Accessed 21 November 2020

crnagoraturska.com (2018).  U Podgorici se okupili svršenici turskih univerziteta. http://www.crnagoraturska.com/u-podgorici-se-okupili-svrsenici-turskih-univerziteta/. Accessed 21 November 2020

U.S. Embassy in Montenegro (2020). Embassy Fact Sheets. https://me.usembassy.gov/our-relationship/policy-history/embassy-fact-sheets/. Accessed 21 November 2020.

2020. USAID (2013). USAID-Montenegro 2001-2013. https://www.usaid.gov/sites/default/files/documents/1863/USAID_Montenegro%20Partnership%20and%20Progress1.pdf. Accessed 21 November 2020.

Azinović, V.and Bećirević,E. (2017). A Waiting Game: Assessing and Responding to the Threat from Returning Foreign Fighters in the Western Balkans. Regional Cooperation Council. https://www.rcc.int/pubs/54/a-waiting-game-assessing-and-responding-to-the-threat-from-returning-foreign-fighters-in-the-western-balkans. Accessed 15 November 2020

CEEC (2018). 16+1’mechanism set to bolster China-Europe ties. http://www.china-ceec.org/eng/zdogjhz_1/t1575579.htm. Accessed16 November 2020.