Služenje vojnog roka u Crnoj Gori i Hrvatskoj

Autor: Igor Tabak, vojni analitičar (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 10)

• Atlantski savez Crne Gore je posljednjih mjeseci krenuo konstruktivnim pristupom koncentrišući se na perspektivu organizovanja bitno manjeg, jeftinijeg i nesumnjivo korisnog sistema “dobrovoljnog služenja vojnog roka”

Kada se priča o služenju vojnog roka, tu treba napraviti veliku razliku između opšteg obaveznog služenja vojnog roka, kakav je decenijama postojao na našim prostorima, od sistema dobrovoljnog služenja vojnog roka. Dok je Hrvatska opštu obavezu služenja vojnog roka ukinula 1. januara 2008. godine, Crna Gora je tim putem krenula nekoliko godina ranije. No, dok je Hrvatska u roku od godinu dana uspostavila sistem dobrovoljnog služenja vojnog roka, u Crnoj Gori je ova tema donedavno ostala van većine ozbiljnih rasprava, uprkos prednostima koje takav sistem pruža. 

Vojni rok u Crnoj Gori 

Ukratko, treba spomenuti da je 30.avgusta 2006. godine tadašnji predsjednik Crne Gore Filip vujanović donio odluku o ukidanju regrutnog i obaveznog služenja vojnoga roka, u saradnji s premijerom Milom Đukanovićem (koji je tada obavljao i funkciju ministra odbrane), te s načelnikom Generalštaba Vojske Crne Gore Jovanom Lakčevićem. Tim je temeljem Generalštab Vojske Crne Gore 5. septembra 2006. izdao i saopštenje da su dan ranije svi vojnici koji su se zatekli na služenju vojnog roka otpušteni kući, u skladu s odlukom o profesionalizaciji vojske. 

Otpuštanjem oko 100 vojnika koji su tada bili na služenju vojnog roka, Crna Gora je postala treća među državama nastalim na prostoru bivše SFR jugoslavije, koja je odlučila da pređe na potpuno profesionalni sistem svojih Oružanih snaga (Slovenija je prva ukinula služenje vojnog roka u septembru 2003. godine, dok je Bosna i Hercegovina služenje vojnog roka ukinula 1. januara 2006. godine). Pri tome, odustajanje od služenja obaveznog vojnog roka je bilo totalno, što se kao činjenica ni do danas nije promijenilo. 

Za razliku od takvog “totalnog pristupa”, Hrvatska je u roku od godinu dana od ukidanja dotadašnjeg sistema opšte obaveze služenja vojnog roka (korigovanog institutom “civilne službe”) u zemlji uspostavila ograničeni sistem “dobrovoljnog služenja vojnog roka”. Takav specifičan pristup širenja vojnih znanja u krugu zainteresovane omladine se u Hrvatskoj pokazao kao kvalitetan, dok se o nečem sličnom u Crnoj Gori tek načelno govori. Na tom je tragu posebno zanimljivo i istraživanje javnoga mnjenja sprovedeno u martu 2016. godine od strane Atlantskoga saveza Crne Gore.

Uprkos dugogodišnjim diskusijama o opravdanosti ukidanja sistema služenja obaveznog vojnog roka, kako u Hrvatskoj, tako i u Crnoj Gori – te dileme zapravo imaju malo konkretne veze s “dobrovoljnim” ili “dragovoljnim” služenjem te javne obaveze, kakva danas postoji u Hrvatskoj. 

Upravo zato, široka podrška opštem služenju vojnoga roka, o kakvoj se u posljednje vrijeme govori u Hrvatskoj (52% “za” obavezu, 42% “protiv” i 7% “za, ali uz opciju civilnog služenja”, objavljeno 26. aprila ove godine, a sprovedeno u režiji portala Educentar na 680 ispitanika), više je zasnovana na želji nasilnog uozbiljavanja mladih i nametanja nekog imaginarnog društvenog reda iz davnih dana, nego na ikakvom sagledavanju prednosti i mana (pa i troškova) koje bi država mogla imati obnovom takvog opšteg i načelno represivnog sistema. 

Upravo zato, bitan je konstruktivniji pristup kojim je posljednjih mjeseci krenuo Atlantski savez Crne Gore koncentrišući se na perspektivu organizovanja bitno manjeg, jeftinijeg i nesumnjivo korisnog sistema “dobrovoljnog služenja vojnog roka”. 

Spomenuto istraživanje sprovedeno je od 9. do 25. marta ove godine, i objavljeno 4. aprila 2016. na okruglom stolu Atlantskog saveza pod nazivom “Perspektiva vojske Crne Gore kao članice NATO” u Podgorici. 

Riječ je o istraživanju koje je realizovano na 765 ispitanika, isključivo studenata Univerziteta Crna Gora, Univerziteta Donja Gorica, i Univerziteta Mediteran, od čega 57% muškaraca i 43% žena starosne dobi od 18 do 24 godine. Tim je postupkom obuhvaćen baš onaj dio stanovništva koji starosno zahvata služenje vojnog roka, dok njegova obrazovna struktura ukazuje na vjerovatnoću buntovnog i hrabrog izražavanja oštrog viđenja na ovu temu. 

U tom uzorku se prvo pitanje odnosilo na ukidanje opšteg služenja vojnog roka u Crnoj Gori 2006. godine – s čime se nije složilo čak 61% ispitanika (uz 23% “za”, i 16% ispitanika bez formiranoga stava). Na takve temelje se onda nadovezuje i pitanje dobrovoljnog služenja vojne obaveze ili kolokvijalno nazvanog “vojnog roka”. U takvoj ispitnoj sredini zabilježeno je 55% ispitanika koji bi pristali da dobrovoljno služe vojni rok od 3 mjeseca (12 nedjelja), 33% ispitanika koji to ne žele, te 12% ispitanika koji o tome nemaju definisan stav. 

Ovo je rezultat koji ohrabruje, budući da daje podršku upravo sistemu služenja vojnog roka koji se i u hrvatskoj praksi pokazao društveno povoljnim za nacionalni odbrambeni sistem. No, da bi to detaljnije prikazali, trebamo se pozabaviti iskustvom koje je Republika Hrvatska tokom posljednjih godina imala po pitanju svoje konstrukcije nazvane “dobrovoljno služenje vojnog roka”. 

Ukidanje obaveznog služenja vojnog roka u Hrvatskoj 

Uprkos višegodišnjim naznakama o mogućem ukidanju obaveznog služenja vojnog roka, i prelasku Hrvatske na sistem profesionalne vojske, trebale su godine da se od teorije i politike pređe na praksu. Na toj je liniji bio prvi “Dugoročni plan razvoja Oružanih snaga RH” (za period 2006-2015), koji je po prvi put dotadašnjim pričama dao i nešto konkretno – kada je na svojoj 6. stranici naveo načelne željene vrijednosti broja ljudi u odbrambenom sis- temu RH za posmatrano plansko razdoblje – “…vizija OS RH je: veličina OS RH koja neće prelaziti 16.000 aktivnih vojnih lica, 2.000 civilnog osoblja, 2.000 dobrovoljnih vojnika/ regruta (ukupni godišnji kontingent) i do 6.000 pripadnika ugovorne rezerve”. 

Ovi planski okviri su se početkom 2007. godine i predstavili javnosti – dakle, zamrzavanje dotadašnjeg obaveznog služenja vojnog roka, nastavak upisivanja mladih u vojne evidencije (sada dobrovoljno i djevojaka), te pregled i upućivanje na služenje samo onih koji to mogu te izričito i hoće. Time se, umjesto ukupnog kontingenta od oko 30 hiljada regruta, u postupak planiralo uzeti tek oko 2.000 mladih koji to izričito žele, dok se na kraju planiralo stati i talasu tzv. civilnog služenja vojnog roka, koji je do te 2007. godine krenuo obuhvatati većinu ukupnih raspoloživih regruta po generaciji. Uz smanjivanje troškova obaveznog sistema, planiralo se u preostale “dobrovoljne” regrute ujedno uzeti samo one posebno motivisane za vojsku. Od tog se poteza očekivala dramatična promjena karaktera ove grupe mladih – što se uskoro i ostvarilo u praksi. 

U sam postupak ukidanja obaveznog služenja vojnoga roka, zacrtan ovim strateškim dokumentom, Hrvatska je zapravo krenula početkom aprila 2007. godine – kada je vlada RH u Hrvatski sabor po redovnom postupku uputila akt “Izmjene i dopune Zakona o odbrani”. Ovaj je propis 20. aprila prošao svoje prvo čitanje, a onda do početka jula te iste 2007. godine i drugo čitanje – da bi 6. jula 2007. godine bio i usvojen, bez rasprave i sa odnosom 90 glasova za i tek 4 suzdržana. Sam akt “Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o odbrani” objavljen je u Narodnim novinama broj 76 od 23. jula 2007. godine, te je stupio na snagu osam dana po objavi, 31. jula 2007. godine. 

Tako dopunjen “Zakon o odbrani” u pravni sistem Republike Hrvatske uključio je odredbe kojima je postalo moguće zamrznuti sistem obaveznog služenja vojnog roka, odložiti pozivanje regruta na takvu službu, te ujedno istim putem i zaustaviti sistem civilnog služenja vojnog roka. već sredinom oktobra te 2007. godine postalo je jasno da Hrvatska u ovakvo zamrzavanje opšteg obaveznog služenja vojnog roka misli krenuti od 1. januara 2008. godine. 

Odluku o tome je izradilo Ministarstvo odbrane, uz saradnju Generalštaba OS RH, a na osnovu bezbjednosnih procjena stanja u zemlji, kao i potreba Oružanih snaga, koje su bile u vihoru reformskih priprema za NATO članstvo. Tadašnji ministar odbrane Berislav Rončević objavio je i da ne misli na služenje vojnog roka u dotadašnjem obliku pozvati zadnju klasu od oko 1.000 regruta koji su te jeseni trebali krenuti na služenje svojih 6 mjeseci vojnog roka. 

Dobrovoljno služenje vojnog roka u Hrvatskoj 

Nakon pauze od gotovo godinu dana, u Hrvatskoj je krajem 2008. zaživio i najavljivani sistem dobrovoljnog služenja vojnog roka. Konkretno, 22. novembra 2008. godine je u Slavonskoj Požegi zakletvu položilo prvih 241 dobrovoljnih regruta (među njima i 14 žena). U to je doba Hrvatska za njih uspostavila sistem obuke u trajanju od 14 nedjelja – 6 nedjelja temeljne obuke i još 8 nedjelja specijalističke obuke (Đakovo) – što je krajem 2009. godine, nakon ukupno dvije generacije dobro- voljaca, skraćeno na ukupno 8 nedjelja (5 nedjelja temeljne i 3 nedjelje specijalističke obuke). 

Načelno gledano, tokom idućih godina Hrvatska je ustrajno dobrovoljno vojno osposobljavala bitno manje ljudi od planiranih 2.000 godišnje. 

Tokom prve tri godine primjene ovoga sistema, program obuke završilo je ukupno 1.781 regruta, od čega 1.579 muškaraca i 202 žene, da bi se kroz proteklo vrijeme taj broj ustalio na oko 900 dobrovoljaca godišnje – pozivanih u dva odvojena sezonska bloka. Ukupno, od kraja 2008. do kraja 2015. godine kroz ovaj je sistem u Hrvatskoj prošlo 4.840 regruta, a sredinom februara 2016. godine na obuku je krenuo 16. naraštaj dobrovoljnih regruta, koji je činio 444 muškarca i 49 žena. 

Takva služba, iako dobrovoljna, nije volonterska, budući je Hrvatska za nju propisala i određenu novčanu naknadu. Tokom prvih 7 naraštaja dobrovoljaca, riječ je bilo o mjesečnoj nadoknadi od 2.660 kuna (oko 355 eura), što je početkom marta 2012. godine smanjeno na 1.200 kuna (oko 160 eura). Ova promjena, u javnosti opravdavana krizom, nije bitno smanjila broj zaintresovanih za ovakav oblik savladavanja vojnih vještina – koji je posljednjih godina konstantno značajno iznad konkretnog broja raspoloživih mjesta za kandidate. 

U sistem dobrovoljnog vojnog osposobljavanja može se ući do 29. godine (dok je gornja granica za aktivnu vojnu službu postavljena na 27 godina starosti), a od izmjena hrvatskog Zakona o službi u Oružanim snagama RH iz ljeta 2013. godine takva je dobrovoljna služba ujedno postavljena i kao preduslov za ulazak u aktivnu vojnu službu u Hrvatskoj. 

Ta je promjena dodatno povećala ionako veliki interes za ovaj sistem, ali je pojačala i motivisanost mladih osoba koje se za ovo prijavljuju. Naravno, time je ujedno skraćen i odvojeni selekcijski postupak za prijem u aktivnu vojsku, što je put načelno paralelan onome za pribavljanje budućih oficira kroz kadetski sastav na Hrvatskoj vojnoj akademiji. 

Zaključak 

Dok Crna Gora tek ispitivanjima javnoga mnjenja pokušava ustanoviti raspoloženje svoje javnosti po pitanju dobrovoljnog modela služenja vojnog roka, u Hrvatskoj je jasno vidljivo da takav sistem uživa popriličnu popularnost. 

Odaziv na takvu priliku za susret “oči u oči” s vojnim pozivom privlačan je velikom broju mladih ljudi, koji se redovno za “dobrovoljno vojno osposobljavanje” javlja bitno više no što to odbrambeni sistem RH može da apsorbuje. Ujedno, u praksi se pokazalo da je tu riječ o sistemu koji poprilično odgovara Oružanim snagama Republike Hrvatske, budući da im osigurava redovan priliv motivisanog i provjerenog mladog kadra, što je bitan faktor za sve profesionalne oružane snage. 

Upravo zato, za očekivati je da će i vojska Crna Gore biti nesumnjivo otvorena za uvođenje nečeg sličnog, za što izgleda postoji i dobra podloga u stavovima lokalnog stanovništva. Ustanovljavanje te važne društvene činjenice bitan je doprinos Atlantskoga saveza Crne Gore budućnosti i razvoju odbrambenog sistema države Crna Gore.