Autori: dr Ivan Mašulović, vanredni profesor, mr Renata Branković, doktorand na Fakultetu političkih nauka u Podgorici (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 9)
Novo bezbjednosno okruženje XXI vijeka funkcioniše u prostoru definisanom međuzavisnošću dvije sfere: efekata globalizacije i savremenih prijetnji s jedne strane, i položaja i nacionalnih interesa država s druge strane. Globalizacija i proliferacija prijetnji, prelazak sa hard power na soft power, sveprisutno prožimanje granica između unutrašnje i spoljne dimenzije djelovanja država usloviće da one tragaju za novim vidovima borbe za osiguranje nacionalne bezbjednosti, dovodeći u pitanje dalju primjenjivost tradicionalnih strateških i vojnih modela planiranja i zastrašivanja.
Vjerovatnoća pojave konvencionalnih ratova svedena je na minimum, odnosno savremeni bezbjednosni izazovi, rizici i prijetnje su sve manje usmjereni protiv teritorijalnog integriteta država, a sve više na nacionalnu infrastrukturu, civilno stanovništvo i izazivanje političkih i ekonomskih kriza. Složenost problema “zahtijeva”, odnosno stvara prostor i “obavezu” traganja za što kompleksnijim odgovorom na sve više novih, surovijih, hibridnih, asimetričnih i mnogih drugih “bezbjednosnih nepoznanica”, rizika i prijetnji.
Terorizam, organizovani kriminal, prirodne i vještačke tehnološke katastrofe, krijumčarenje ljudi, narkotika i nuklearnih materijala, energetska nestabilnost, sajber terorizam, zatim nastale posljedice arapskog proljeća, Al Qaeda, fenomen ISIL, stranih ratnika (foreign fighters), kriza u Ukrajni, aneksija Krima, hibridno ratovanje, zatim, sada aktuelna migrantska kriza i sl, su izazovi i bezbjednosne prijetnje koje danas samostalno nijedna država ne moze riješti, a samim tim ni sama se od istog u potpunosti ne moze ni zaštiti.
Djelujući u tim i takvim izmijenjenim uslovima, a posebno danas kada je internet komunikacija, kao i razmjena informacija postala opšta potreba, a ne povlastica, države kao glavni subjekti međunarodnih odnosa kroz svoje službe bezbjednosti traže adekvatne modele djelovanja, kako bi se prilagodili novonastalim okolnostima i dali “odgovor” na tzv. nekonvencionalne prijetnje i “asimterično” ratovanje. Ova vrsta ratovanja se povremeno karakteriše kao “nelinerano ratovanje”, “hibridno” ili, kako navodi Weitz, R. u “Countering Russia’s hybrid Threats”, “ratovanje buduće generacije”.
Bez obzira na naziv, hibridno ratovanje se može opisati, smatra Weitz, kao ratovanje u kome neprijatelj simultano primjenjuje kombinaciju konvencionalnog oružja, neregularnih taktika, terorizma i kriminalnih formi djelovanja i ponašanja u jednom prostoru i vremenu i sve sa svrhom dostizanja političkih ciljeva.
Najčešći elementi hibridnog ratovanja uključuju raznovrsne taktike koje se obično paralelno koriste, kao na primjer sajber napadi, informacione operacije, psihološki pritisak, manipulacija medijima, ekonomske prijetnje, korišćenje lokalnih saveznika, sofisiticirana propaganda, zloupotrebljavanje etničkih podijela, i osmišljeni pokušaji pridobijanja pristalica i agenata koji imaju uticaj u državama od interesa, smatra Weitz.
Najveći izazov hibridnog ratovanja ogleda se u otežanim mogućnostima identifikovanja napadača, pogotovo kada se napadi fokusiraju na sabotiranje i onesposobljavanje zvaničnih državnih i nedržavnih računarskih sistema i instalacija raznim štetnim virusima i programima. U ovim prilikama, druge države i akteri mogu lako da se distanciraju od napada zato što je dokazivanje obično veoma komplikovano i veoma je teško sa sigurnošću utvrditi izvor napada.
Na toj liniji, može se reći da su brze promjene na svim nivoima i u svim sferama, porast bezbjednosnih izazova i prijetnji, naročito u kontekstu hibridnog ratovanja, sa naglaskom na sajber napade, ukazale na sve veću i značajniju upotrebu kompleksnog, strateškog pristupa, odnos- no višestrukog sagledavanja i načina “obezbjeđivanja” bezbjednosti.
Strategija sajber bezbjednosti Evropske unije usvojena je 2013. godine pod nazivom “otvoren, bezbjedan i siguran sajber prostor” sa ciljem kreiranja evropskog sajber okvira u kojem će biti zaštićene i dalje promovisane temeljne vrijednosti na kojima je zasnovana Evropska unija.
Vođeni idejom da prava i obaveze koje u svakodnevnom životu proizilaze iz međunarodnog prava, treba da važe i budu primjenjivi i u sajber prostoru, EU Strategija je prepoznala pet strateških prioriteta i to: Razvoj otpornosti na sajber napade; Drastično smanjenje sajber kriminala; Razvoj politike sajber odbrane i kapaciteta u vezi sa okvirom zajedničke bezbjednosne i odbrambene politike; Razvoj industrijskih i tehnoloških resursa; osnivanje jedinstvene internacionalne sajber politike za EU i promocija krucijalnih EU vrijednosti.
Kroz definisane prioritete i aktivnosti EU Strategija kao sveobuhvatni akt u oblasti sajber bezbjednosti podstiče države članice i poziva zemlje kandidate da prepoznaju nacionalne nosioce sajber bezbjednosti, imaju svoje strateške odgovore na incidente u sajber prostoru, kao i da uspostave nacionalne timove za prevenciju i reagovanje na sajber incidente.
U Crnoj Gori i danas aktivni proces demokratizacije, depolitizacije i reorganizacije bezbjednosnog aparata, koji je organizovan po svim standardima savremenih bezbjednosnih sistema, utemeljen je donošenjem Deklaracije nezavisnosti od strane Skupštine Crne Gore 3. juna 2006. godine kada je nakon 88 godina obnovljena državna nezavisnosti na referendumu 21. maja iste godine. Strateška opredijeljenja Crne Gore usmjerena su prema integraciji u evropske i evroatlantske strukture, jačanju dobrosusjedskih odnosa i regionalne saradnje, kao i bilateralnih i multilateralnih odnosa.
Ostvarivanje ovih ambicija neizbježno je zahtjevalo sprovođenje reformi u svim segmentima društva, između ostalog u sistemu bezbjednosti a što je rezultiralo istorijski važnom činjenicom, ostvarivanjem strateškog cilja/dobijanjem pozivnice za pristup NATO alijansi 2. decembra 2015. Takav crnogorski sistem bezbjednosti, slično sistemu bezbjednosti drugih saveremenih država, danas mora biti spreman da se odupre i uspješno odgovori na asimetrične prijetnje poput sajber napada, širenju propagande i dezinformacija, koji imaju potencijal da, ne samo paralizuju osnovne sisteme i funkcije države, već i da izazovu nestabilnost i paniku.
Na strateškom nivou, akt koji u okviru ukupnog sistema bezbjednosti postavlja i određuje mjesto i ulogu aktera koji su nosioci bezbjednosnih aktivnosti u oblasti sajber bezbjednosti, prvi put je definisan i donijet 2013. god. pod nazivom Strategija sajber bezbjednosti Crne Gore 2013-2017. Pomenutom strategijom i pratećim Akcionim planom za njenu implementaciju za period 2013-2015. god, između ostalog, definisani su: vizija, institucionalni i pravni okvir, kao i strateški ciljevi sa odgovarajućim aktivnostima koje treba da budu realizovane od strane pre- poznatih nosilaca sajber bezbjednosti u Crnoj Gori.
Na temelju prepoznatih rizika, izazova i prijetnji po sajber bezbjednost u Crnoj Gori, a na liniji sa strateškim prioritetima EU Strategije, Strategijom sajber bezbjednosti Crne Gore je prepoznato sedam ključnih ciljeva i to: Definisanje institucionalne i organizacione strukture, zaštita kritične informatičke infrastrukture, jačanje kapaciteta institucija za implementaciju zakona, odgovor na incidentne situacije, Uloga Ministarstva odbrane i Vojske Crne Gore u sajber prostoru, Izgradnja javno-privatnog partnerstva, Podizanje svijesti i zaštita na internetu.
Kroz sedam gore navedenih generalnih ciljeva, Strategija sajber bezbjednosti Crne Gore, prateći ono što su preporuke EU i NATo, kao i drugih međunarodnih organizacija/ agencija i tijela u ovoj oblasti, postavila je strateški osnov za dalju nadgradnju zaštite od sajber prijetnji i napada. Crna Gora je uspostavila dobar pravni i institucionalni okvir koji je na liniji opšteprihvaćenih normi i standarda zaštite sajber prostora od hribridnih oblika prijetnji i napada. Strategija Crne Gore koja se naslanja na EU Strategiju prati digitalnu agendu djelovanja na evropskom, evroatlantskom i međunarodnom planu.
U pregovaračkom procesu s Evropskom unijom, posebno kroz aktivnosti na zatvaranju pregovaračkog poglavlja 10 – Informatičko društvo i mediji, a prateći savremene trendove, pred Crnom Gorom je sada dalje usaglašavanje sa pravnom tekovinom Evropske unije, unapređivanje kapaciteta za adekvatan i pravovremen odgovor na sajber izazove i napade, jačanje saradnje sa regionalnim i međunarodnim partnerima, kao i organizaciono zaokruživanje sajber strukture u Crnoj Gori.
Ove i ovakve aktivnosti biće prepoznate i kroz naredni Akcioni plan za implementaciju Strategije sajber bezbjednosti Crne Gore za 2016-2017. godinu, uz oslanjanje na krajnji cilj umrežavanja svih aktera u pravcu zajedničkog odgovora na prepoznate sajber rizike i napade, a što će doprinijeti ukupnoj bezbjednosti kako Crne Gore, tako i bezbjednosti njenih partnera.
