Autorka: dr Sharyl Cross, doktor političkih nauka i stručnjak u oblasti studija bezbjednosti (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 7)

Dramatične promjene koje se dešavaju u crnogorskom društvu, od nezavisnosti 2006, odgovaraju promjenama u regionalnom bezbjednosnom okruženju koje se može opisati kao sve kompleksnije, dinamično i međuzavisno. Crnogorsko vođstvo i društvo su se suočavali, i nastaviće to da čine, sa kritičnim izborima koji će određivati prilike u ovoj novonastaloj evropskoj naciji za mnoge naredne generacije.

Crnogorsko vođstvo je jasno definisalo „potpunu evropsku i evroatlantsku integraciju“ kao strateški prioritet nacije. Ovo opredjeljenje je ponovo potvrđeno tokom posjete premijera, Mila Đukanovića, SAD, početkom 2010, kada je on izjavio da Crna Gora nastavlja da se kreće „sigurno ka evropskim i evroatlantskim integracijama“ i da će „Crna Gora biti sljedeća država koja će postati član NATO“.

Vođstvo SAD i NATO izrazilo je svoju čvrstu podršku aspiraciji Crne Gore ka evroatlantskim integracijama. Zvaničnici Obamine administracije su podvukli važnost koja se pridaje regionu jugoistočne Evrope, izražavajući nadu u demokratsku i mirnu budućnost i prosperitet Crne Gore i njenih susjeda. Kao i u slučaju drugih evropskih zemalja koje su prevazišle destruktivne uticaje fašizma i komunizma tokom perioda Drugog svjetskog rata i hladnog rata, zvaničnici američke politike vide dalju političku i ekonomsku integraciju balkanskih nacija sa drugim evropskim partnerima ili širom, transatlantskom zajednicom, kao kritičnu za buduću bezbjednost regiona. Potpredsjednik SAD, Joe Biden, je prepoznao napredak Crne Gore u „ambicioznom programu reformi“ usmjerenom ka brzoj integraciji u evroatlantske institucije.

Tokom prve posjete Crnoj Gori, prošle godine, Generalni sekretar NATO, Anders Fogh Rasmussen, odao je priznanje doprinosu Crne Gore bezbjednosti regiona i pohvalio napore koji se čine na sprovođenju neophodnih reformi u napretku na putu ka članstvu u NATO. Crna Gora se pridružila NATO Akcionom planu za članstvo (Membership Action Plan – MAP), u decembru 2009, opredjeljujući i crnogorsko rukovodstvo i NATO savez da pruže podršku nastavku reformi usmjerenih ka konačnom članstvu u NATO.

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju (Stabilisation and Association Agreement – SAA) između Evropske unije (EU) i Crne Gore, koji stupa na snagu maja 2010. g., označio je još jedan korak ka konačnom članstvu Crne Gore u EU. Ispunjavanje uslova i standardizacija zahtjeva, koje je ustanovila EU što se tiče pogranične bezbjednosti i vladavine prava, rezultirali su nedavnom odlukom da se građanima Crne Gore omogući bezvizni režim prilikom putovanja u zemlje šengenske zone, olakšavajući na taj način putovanje i razmjenu sa evropskim nacijama, u svim sferama.

Dok je crnogorsko društvo, bez ikakve sumnje, prešlo značajan put na relativno brzom putu ka potpunoj evroatlantskoj integraciji, globalna recesija praćena ekonomskom krizom u Grčkoj, koja potencijalno može da ima posljedice na širem evropskom području, ograničila je resurse neophodne za postizanje zajedničkih ciljeva i vjerovatno će biti povod za zabrinutost u pogledu budućeg ritma integracije.

Međutim, dok su svjetska ekonomska kriza i finansijski potresi u evropskoj zoni stavili mnoge zemlje pred teške izbore i izazove, vremenom, kroz pažljivo koncentrisane napore partnerskih nacija, može se očekivati da se ekonomske prilike poprave. Za Crnu Goru, dobrobit od jačanja veza sa širom evroatlantskom zajednicom još uvijek daleko nadmašuje izazove neizbježnih cikličnih trendova u nacionalnim ili globalnim ekonomskim prilikama.

Što se tiče prioriteta u postizanju buduće bezbjednosti i nastavka prosperiteta i razvoja Crne Gore, mogu se identifikovati neke ključne oblasti:

Nastavak integracije u evroatlantsku zajednicu i izgradnja podrške na domaćem planu za NATO i EU integracije

Ostanak na sadašnjem putu integracije sa širom evroatlantskom zajednicom može crnogorskom društvu jedino da donese dobrobit. Posao koji se obavlja tokom proteklih nekoliko godina u cilju konačnog članstva u NATO i EU, uključujući i dalje reforme sektora bezbjednosti, poboljšanje interoperabilnosti kako bi se olakšalo partnerstvo na polju bezbjednosti, obezbjeđenje odgovornog ponašanja i efikasne upotrebe resursa u sferi bezbjednosti, razvoj efikasnih i transparentnih demokratskih institucija, reformu sudstva i jačanje vladavine prava sigurno će povećati kapacitet nacije da realizuje nacionalne i međunarodne prioritete.

Crnogorsko društvo i populacija susjednih nacija, Srbije, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Albanije i Kosova previše su propatili u prošlosti, zbog ratova i loše ekonomske situacije. Činjenica da su susjedi Crne Gore, Slovenija, Hrvatska i Albanija postale članice NATO, da se Makedonija priprema za članstvo u Alijansi i da se druge nacije na zapadnom Balkanu kreću u istom pravcu, doprinosi stvaranju zajedničkih iskustava i stvara zamah koji će vjerovatno dovesti do potpunije integracije Evrope.

Dok mnogi izazovi i dalje čekaju u budućnosti, u prevazilaženju nacionalističkih podjela u Bosni i Hercegovini, cilj kretanja putem evroatlantskih integracija, kroz Akcioni plan za članstvo (Membership Action Plan-MAP) i integraciju u EU, može da ponudi zajedničke stimulanse za društvo. Većina stanovnika Srbije, naročito mlađe generacije, ubijeđeni su da je u najboljem interesu Srbije da i dalje traži načine da se integriše u EU i da postane njena članica.

U narednim decenijama, napori NATO i EU da skuju konstruktivna partnerstva među svim nacionalnostima bivše Jugoslavije i među širom balkanskom zajednicom treba da ostanu jedan investicioni prioritet, koji će biti od kritičnog značaja za buduću bezbjednost čitavog evropskog kontinenta, i šire. Dok Crna Gora nastavlja da se priprema za potencijalno članstvo u NATO alijansi i EU, važnost izgradnje široke domaće podrške aspiracijama crnogorskog rukovodstva biće od kritičnog značaja.

Nacije NATO alijanse i EU su na najfundamentalniji način okupljene oko zajedničke posvećenosti demokratskim vrijednostima. Važnost edukativnih napora i otvorenog i slobodnog javnog dijaloga o potencijalnim prednostima i cijene dalje evroatlantske integracije ne može se potcijeniti. Pogrešni koncepti nesporazumi mogu se umnožiti tamo gdje nedostaju iskrene i pouzdane informacije. Namjera sadašnjeg rukovodstva Ukrajine da suspenduju aktivnosti na putu ka članstvu u NATO pokazuje potrebu za širokom i istrajnom podrškom među svim partijama i slojevima društva koji su ubijeđeni u ispravnost i poželjnost ovakvog kursa u budućnosti.

Dobrobit od iskustava iliti „naučenih lekcija“ među susjedima

Dok se svaka nacija istočne, centralne i južne Evrope suočava sa jedinstvenim spletom okolnosti, odbrambeni planeri Crne Gore su bili dovoljno mudri da prouče „naučene lekcije“ svojih susjeda. Kao rezultat toga, crnogorska vojno-odbrambena zajednica je bila u prilici da osmisli svoj put izbjegavajući nevolje kroz koje su prošle neke zemlje, koje su takođe nedavno prošle kroz reformu sistema bezbjednosti. Crna Gora i druge postsovjetske ili postjugoslovenske nacije tragaju za zajedničkim ciljem stvaranja moderne, priuštive i efikasne vojske, adekvatno opremljene za nacionalnu odbranu.

Pitanja vezana za modernizaciju i smanjenje oružanih snaga, budžetiranje, ljudstvo i nabavku opreme predstavljala su značajan izazov i tjerala na odricanja odbrambene planere ovih društava u tranziciji, a voljnost crnogorskog rukovodstva da definiše jasne prioritete i prati fokusiran program reformi, uzimajući u obzir „naučene lekcije“, zasigurno je doprinijela brzom napretku.

Na dugoročnom planu, konsultacije među susjedima ne samo da čine fokusiranijim i uspješnijim sprovođenje reformi već i pomaže u optimalnijoj upotrebi resursa i doprinosi izgradnji temelja pouzdane bezbjednosne saradnje u čitavom regionu.

Dramatične transformacije kroz koje su prošle postsovjetske i postjugoslovenske nacije, tokom proteklih par decenija, nemaju presedan i sve te nacije konstantno uče, kao rezultat svih izazova sa kojima se suočavaju i izbora koje moraju da prave.

Kako Crna Gora nastavlja sa razmatranjem budućih nacionalnih prioriteta u odbrambenoj i bezbjednosnoj transformaciji, evaluacija nedavnih tranzicionih uspjeha i neuspjeha susjednih zemalja doprinijeće definisanju optimalnog budućeg puta.

Građansko društvo, povjerenje i posvećenost službi u javnom sektoru

Nacije koje su nastale poslije pada socijalističkih autoritarnih režima suočavaju se sa suštinski važnim zadacima definisanja svog nacionalnog identiteta i izgradnje povjerenja u javnosti. Jak osjećaj naslijeđa i kulturne tradicije u Crnoj Gori, ukorijenjen u istoriji koja je trajala vjekovima prije decenija socijalizma, predstavlja neprocjenjiv izvor društvene kohezije i zajednički osjećaj svrhe, pošto se raspala Jugoslavija. Drevna i ponosna istorija Crne Gore treba i dalje da služi kao izvor jedinstva i inspiracije u izgradnji nove nacije i pripremi Crne Gore za odgovor na prilike koje se ukažu i kompleksne izazove u upravljanju državom, koje pred nju postavlja globalna zajednica 21. vijeka.

Crna Gora je zadobila nezavisnost putem legitimnog, demokratskog referenduma i ostaje odlučno na stazi demokratije. Institucionalizacija demokratskih struktura i vrijednosti, vladavine prava, poštovanja ljudskih prava i obezbjeđenje prava za etničke manjine u ovom multietničkom društvu predstavljaju važne prioritete za ovu naciju. Opredjeljenje mnogih Crnogoraca da služe u javnom sektoru tokom teškog perioda reformi bilo je od suštinskog značaja za uspješnu tranziciju i zasigurno će ostati važno i u budućnosti.

Dok u postsocijalističkim tranzicionim društvima tipično postoje jake mreže povjerenja među članovima porodice i prijateljima, neophodno je stalno težiti ka proširivanju opsega ovog povjerenja kako bi u potpunosti uključio sfere javnosti, lokalne zajednice i privatnog sektora. Funkcionisanje demokratskog društva i tržišne ekonomije zahtijevaju njegovanje povjerenja javnosti u vladu, organizacije zajednice i preduzeća.

Osnovne vrijednosti poštenja i pouzdanosti od suštinskog su značaja za promociju socijalne saradnje neophodne za rast demokratskog društva i tržišne ekonomije.

Ove vrijednosti dolaze prevashodno iz porodice, ali obrazovanje i učešće u aktivnostima zajednice mogu doprinijeti izgradnji pozitivnog nacionalnog etosa. Religiozne i građanske organizacije mogu pružiti priliku građanima da sarađuju jedni s drugima u cilju unaprijeđenja društva na svim nivoima, a među mnogim mogućim funkcijama može biti i organizovanje dobrovoljnog pružanja podrške onima koji su u društvu najranjiviji. Porodica, zajednica, te religiozne i obrazovne snage društva obezbjeđuju temelj borbe protiv bolesti društva, kao što su kriminal, korupcija, itd.

Poboljšanje regionalnih i globalnih bezbjednosnih partnerstava i saradnje

U sve transnacionalnijem međunarodnom bezbjednosnom okruženju, kapacitet da se djeluje u saradnji sa regionalnim i globalnim partnerima biće od još kritičnijeg značaja. Nijedna nacija, ako djeluje sama, ne može efikasno da se nosi sa savremenim bezbjednosnim izazovima u svijetu. Saradnja je neophodna u tradicionalnim oblastima kao što je održavanje mira i granična kontrola ali i u netradicionalnim kritičnim sferama, uključujući proizvodnju energije, odbranu na vlastitoj teritoriji i reagovanje na krize, prilikom prirodnih i vještački izazvanih katastrofa, borbu protiv terorizma, kriminala i korupcije, pomorsku sigurnost, klimatske promjene, zaštitu životne sredine i druge oblasti.

Učešće Crne Gore i u regionalnim (Proces saradnje u jugoistočnoj Evropi, partnerstvo Odbrambenih ministara jugoistočne Evrope, Regionalni centar za borbu protiv prekograničnog kriminala Kooperativne inicijative za jugoistočnu Evropu, Jadranska povelja) i međunarodnim organizacijama (UN, OSCE, Savjet Evrope, NATO) doprinijeće promociji partnerstava neophodnih za postizanje buduće bezbjednosti. Ove međunarodne organizacije obezbjeđuju osnovu za suočavanje sa zajedničkim bezbjednosnim izazovima i razvoj partnerskih kapaciteta, a isto tako omogućava pristup crnogorskom rukovodstvu različitim forumima na kojima može da iznese svoja viđenja budućeg razvoja regionalne i međunarodne bezbjednosne arhitekture.

Kao rezultat angažmana u multinacionalnim i naporima kooperativne bezbjednosti, zajednička bezbjednosna kultura se institucionalizuje u nacijama transatlantske zajednice, uključujući tu i Balkan. Zemlje prepoznaju značaj izgradnje efikasne saradnje i među domaćim vladinim agencijama i među zemljama, kako na vojno- bezbjednosnom tako i na civilnom planu.

Učešće Crne Gore u misiji ISAF u Avganistanu, produktivna bezbjednosna partnerstva, kao što je razmjena između Vojske Crne Gore (VCG) i Nacionalne garde države Mejn, razvojne aktivnosti koje su u toku na unaprijeđenju profesionalnog vojnog obrazovanja, u saradnji sa partnerskim nacijama, sve to doprinosi pripremi bezbjednosnih snaga nacije za susret sa izazovima okruženja 21. vijeka.

Restrukturacija VCG, koja je u toku, dalje će povećati kapacitet za učešće u kompleksnijim misijama, zajedno sa NATO partnerima. Rutinsko učešće crnogorskih snaga u združenim multinacionalnim vježbama svih tipova, uključujući održavanje mira, humanitarne i misije potrage i spasavanja, treba stalno da bude podsticano.

U godinama koje dolaze, Crna Gora bi mogla da uzme u razmatranje razvoj određenih specijalnosti, kao što je u Talinu, u Estoniji, razvijen Centar za sajber odbranu (Cyber Defence Centre of Excellence) ili kao što su doprinosi specijalista i pripadnika oružanih snaga Češke Republike angažovanih u odbrambenim kapacitetima za zaštitu od nuklearnih, hemijskih i bioloških prijetnji. Koncentrisanje na identifikovanje i razvoj vrijednih specijalnosti, bilo nezavisno bilo u saradnji sa drugim partnerskim nacijama stavilo bi Crnu Goru u bolju poziciju da svojim vrijednim efektivama da doprinos regionalnim i međunarodnim bezbjednosnim partnerstvima u nadolazećim decenijama.

Važno je naglasiti da zahuktalo partnerstvo Crne Gore sa nacijama evroatlantske zajednice ne bi trebalo da isključi saradnju na poljima ekonomije i bezbjednosti sa Rusijom i drugim istočnim susjedima. Ruske istorijske i kulturne veze sa Crnom Gorom, te značajne investicije ruskog privatnog sektora u njen turizam i druge oblasti, stvaraju osnovu za izgradnju kontinuiranog interesa Rusije za budućnost Crne Gore.

Vrijedno je spomena to da je Generalni sekretar NATO posvetio svoj prvi javni govor diskusiji o važnosti odnosa između Rusije i NATO i izrazio želju da vidi kako Savjet NATO i Rusije (NATO-Russia Council – NRC) aktivno traži način da proširi saradnju u srazmjeri sa širokim spektrom bezbjednosnih interesa, koje dijele članice Alijanse i Ruske Federacije. Odnos Rusije i NATO nalazi se među ključnim prioritetima u diskusijama koje se odvijaju u cilju stvaranja novog Strateškog koncepta NATO, u kom će biti definisani ključni prioriteti i interesi Alijanse u narednoj deceniji. Obamina administracija je stavila naglasak na „ponovno uspostavljanje“ odnosa sa Ruskom Federacijom, prepoznajući kritični značaj ruske saradnje za većinu evroatlantskih i globalnih bezbjednosnih interesa.

Ponovo, čini se da je želja Crne Gore da se uključi u evroatlantske integracije, dok istovremeno radi na unapređenju najšireg mogućeg opsega produktivnih međusobnih odnosa sa nacijama globalne zajednice, u idealnom skladu sa razvojem novih nacionalnih interesa. Oni koji identifikuju nedostatke u reformskim naporima Crne Gore treba da uzmu u obzir ogroman obim transformacija koje su se odigrale u ovoj zemlji tokom perioda od samo četiri godine, od nezavisnosti. Nema sumnje da je Crna Gora ostvarila izuzetan napredak tokom perioda od 2006–2010. u transformaciji sektora bezbjednosti i izgradnji regionalnih i međunarodnih partnerstava, što će doprinijeti osiguranju demokratske, mirne i prosperitetne budućnosti. Izgledi za širu integraciju i dobro organizovanu interakciju sa evropskim nacijama i širom transatlantskom zajednicom donijeće nebrojene prednosti crnogorskom društvu.

U isto vrijeme, bogata tradicija, kultura i ljepota ove novonastale evropske nacije govori o tome da ona ima mnogo toga da ponudi susjednim i onim udaljenijim, globalnim partnerima.

(Dr Sharyl Cross je međunarodno priznat stručnjak na polju bezbjednosnih studija. Od 2005, ona je predavala na fakultetu Koledža za međunarodne i bezbjednosne studije u George C. Marshall evropskom centru za bezbjednosne studije, lociranom u Garmisch-Partenkirchenu, u Njemačkoj. Dr Cross je upravljala programom Marshall Centra Naprednih bezbjednosnih studija, a trenutno vodi projekat borbe protiv ideološke podrške nasilnom terorizmu/ekstremizmu, u kom učestvuje nekih 60 zemalja. Ona ima doktorat iz političkih nauka, sa Univerziteta u Kaliforniji, u Los Anđelesu. Dr Cross je radila sa profesionalnim pripadnicima crnogorske odbrambene i političke zajednice tokom proteklih nekoliko godina, koji su učestvovali u kursevim i programima u Marshall Centru. Autor bi željela da naglasi da su stavovi izloženi u ovom tekstu njeni lični i da ne moraju da odražavaju zvaničnu politiku ili stav George C. Marshall Centra, Ministarstva odbrane SAD, njemačkog Ministarstva odbrane ili vlada SAD i Njemačke.)