Autorski tekst Azre Karastanović, izvršne direktorice Atlantskog saveza Crne Gore (objavljeno u španskom časopisu Vanguardia Dossier br. 91, april-jun 2024)
Od obnove nezavisnosti 2006. godine, Crna Gora je postavila dva glavna spoljnopolitička cilja – postati dio EU i postati članica NATO. Ovo posljednje je postignuto 2017. godine, uprkos snažnim negativnim reakcijama i naporima spoljnih aktera (prije svega Rusije) da to spriječe. Crna Gora je aplicirala za članstvo u EU 2008. godine i dobila status kandidata za članstvo u EU 2010. godine. Bila je prva zemlja regiona Zapadnog Balkana koja je započela pregovore o pristupanju 2012. godine, i prvobitno se smatralo da je ona predvodnik regiona u tom procesu. Međutim, ova prednost je odavno nestala.
Već nekoliko godina godišnji izvještaji Evropske komisije kao glavne probleme ističu nedostatke u pravosuđu i borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala, nedovoljno reformisanu javnu upravu, i loše uslove za održavanje izbora. Izvještaj o napretku države za 2023. godinu otkriva uporni nedostatak uočljive promjene, prenoseći poruku da Crna Gora (u najboljem slučaju) stagnira u procesu pregovora za članstvo u EU.
Nakon tri turbulentne godine političkih previranja, počevši od promjene Vlade 2020. godine, i nakon prijevremenih parlamentarnih izbora 2023. godine, nova Vlada i njene sposobnosti sprovođenja potrebnih reformi se pažljivo prate. Međutim, uprkos različitim opcijama koje su imali na raspolaganju, većina koja je formirala Vladu se oslanja na podršku koalicije „Za budućnost Crne Gore“ (ZBCG), kojoj je dodijeljena funkcija predsjednika parlamenta, uz dodatno obećanje da bi uskoro mogla dobiti četiri ministarske pozicije. Ovaj politički entitet, uprkos deklarisanoj podršci članstvu u EU, fundamentalno ne uspijeva da otjelotvori vrijednosti i principe Evropske unije, i prepoznat je kao glavni promoter ruskih interesa i anti-NATO stavova u Crnoj Gori.
Tokom proteklih tri godine, platforma anti-zapadnih i pro-ruskih grupa se značajno promijenila. Agresija Rusije protiv Ukrajine, u kombinaciji sa promjenom vlasti i tranzicijom iz opozicije u upravljačke strukture, doprinijela je suptilnoj podršci Rusiji. Ova podrška se postepeno sprovodi u Crnoj Gori u skladu sa inicijativama Aleksandra Vučića.
Značajan dio odgovornosti leži na Demokratskoj partiji socijalista (DPS) i koalicionim partnerima koji nisu uspjeli da izgrade jake institucije nakon obnove nezavisnosti, omogućavajući ruskim i srpskim proksijima da koriste novu strategiju kako bi zaustavili napredak države ka EU.
Rastući anti-zapadni uticaj u regionu Zapadnog Balkana rezultat je praznine koju je ostavilo smanjenje američkog angažmana u tom regionu tokom posljednjih deset godina, koju EU nije uspjela popuniti zbog unutrašnjih problema i zamora od proširenja.
Politika proširenja EU je politički proces praćen zahtjevnim tehničkim kriterijumima. Nažalost, posljednjih godina, stroga tzv. „prvo osnove“ politika EU je ovo svela na tehnički proces, zanemarujući veoma važne političke aspekte. Posljedica toga je razvoj osjećaja nepovjerenja prema namjerama EU, kao i vidljive retrogradne tendencije na Balkanu. Nekoliko spoljnih aktera, prije svega Rusija, koristili su svaki alat koju su imali na raspolaganju kako bi stekli uticaj u nastalom vakuumu. Krajnji cilj je istisnuti zapadno prisustvo, usporiti ili zaustaviti dalju integraciju Zapadnog Balkana u euroatlantske strukture, i stvoriti okruženje koje omogućava osnaživanje njihovih geostrateških interesa.
Invazija Rusije na Ukrajinu i drastična eskalacija sukoba u Gazi izazvali su bezbjednosne brige u EU i globalno. To je pokrenulo brojne procese i stvorilo zamah za ponovni povratak proširenja na dnevni red EU. Glavno pitanje je da li će Zapadni Balkan uhvatiti voz, jer se čini da Gruzija, Moldavija i Ukrajina brže putuju u ovom kontekstu?
Interes Rusije za region, posebno za Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, i Crnu Goru, takođe treba procijeniti i analizirati u ovom promijenjenom geopolitičkom kontekstu. Rusija efektivno koristi psihološku specifičnost regiona, politiku identiteta i istorijske narative. Snažan alat uticaja je Ruska pravoslavna crkva i njena povezanost sa Srpskom pravoslavnom crkvom (SPC), ne samo po vjerskim komponentama koje prevazilazi, omogućavajući tako snažan kanal za dodatni zamah ruskog uticaja. Sinergija i uticaj Pravoslavne crkve prepoznati su u rezoluciji Evropskog parlamenta iz 2022. godine „Vanjsko uplitanje u sve demokratske procese u Evropskoj uniji“. Rezolucija upozorava o „pokušajima Pravoslavne Crkve u zemljama kao što su Srbija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina, a posebno u njihovom entitetu Republici Srpskoj, da promoviše Rusiju kao zaštitnicu tradicionalnih porodičnih vrijednosti i učvršćuje odnose između države i crkve“. Srpska pravoslavna crkva je bila aktivni učesnik u svim izbornim procesima i bila je aktivno uključena u kampanju za popis stanovništva. Ne treba zanemariti ulogu i uticaj pravoslavnih bratstava, budući da ove organizacije blisko sarađuju sa SPC i aktivno koordiniraju pro-ruske i anti-zapadne aktivnosti u Crnoj Gori.
U Crnoj Gori, politički procesi u protekle tri godine otkrili su i doprinijeli polarizaciji društvenog pejzaža koji je u velikoj mjeri omogućio aktivnosti raznih ruskih i srpskih uporišta u državi. Asimetrične operacije unutar informacionog domena, sajber napadi, i aktivnosti uticaja na informacije podržane od strane proksi organizacija, aktera, cijelog medijskog sistema pod direktnom kontrolom režima u Beogradu, i pažljivo i strateški razvijen politički i ekonomski uticaj su pokazali efikasnost u iskorištavanju inherentnih sistemskih, društvenih i institucionalnih ranjivosti.
Ovo se takođe može primijetiti kroz ankete javnog mnjenja o sentimentu i stavovima građana prema EU i drugim geopolitičkim i regionalnim akterima u Crnoj Gori. Postoji ogromna i značajna podrška članstvu u EU, čak iznad 75 odsto. Međutim, strateški plasirani anti-zapadni narativi postavljeni od strane pro-ruskih i pro-srpskih proksija i medija doprinijeli su tome da 41 odsto građana vjeruje da „EU i Zapad iskrivljuju tradicionalne vrijednosti“. U našem društvu trećina građana vjeruje da Srpska pravoslavna crkva treba da ima privilegovan status. Nadalje, četvrtina vidi Rusiju i Srbiju kao ključne spoljnopolitičke faktore u Crnoj Gori.
Ovi indikatori izazivaju ozbiljnu zabrinutost. Prilikom analize društvene i političke polarizacije u Crnoj Gori po pitanju članstva u EU trebalo bi uzeti u obzir razliku u podršci za članstvo u EU, od temeljnog razumijevanja i spremnosti da se usvoje vrijednosti moderne demokratije kao stuba EU. Zanemarivanje ovih bitnih psiholoških specifičnosti rezultiraće neadekvatnom strategijom i kontranarativima.
Postoje, međutim, i određeni pozitivni signali, među kojima je postavljanje neformalnog cilja od strane Evropskog savjeta za moguće pristupanje zemalja Zapadnog Balkana do 2030. godine. Pored toga, nedavno predstavljeni Plan rasta za Zapadni Balkan uključuje fondove od 6 milijardi eura, opredijeljenih za potrošnju između 2024. i 2027. godine, što bi trebalo podstaći ekonomski napredak i integraciju u jedinstveno tržište EU.
Proces pristupanja EU je i dalje predmet podjela, uprkos postojanju inicijative za proširenje u budućnosti. Čini se da je to sada više politički proces nego proces zasnovan na zaslugama, budući da sve više zavisi od geopolitičkih dešavanja. Iako je ruska agresija stvorila zamah za proširenje, sam proces je potrebno prilagoditi. Pored toga, institucije EU i način njenog funkcionisanja će proći kroz opširnu transformaciju kao rezultat proširenja.
Uspon desničarskih i populističkih pokreta uoči izbora 2024. širom Evrope, kao i izbori za Evropski parlament, će značajno uticati na dalji razvoj procesa proširenja. Veliko je pitanje da li će populistički političari čvršće stati na noge u Evropskom parlamentu, imajući u vidu da proširenje čak i sada nije vrlo popularna tema među građanima u većini država članica EU.
Opšti izbori će se održavati i u Sjedinjenim Državama, glavnom savezniku i partneru EU. Ishod tih izbora će imati uticaj na trenutna i buduća geopolitička previranja, sa realnim potencijalom da poremete svjetsku politiku. Oba događaja će se neizbježno odraziti na region Zapadnog Balkana i njegove izglede u budućnosti.
Sa spoljne tačke gledišta, za EU je Crna Gora je najisplativija sledeća zemlja članica. Članica je NATO, njeno tržište je malo i lako se može integrisati u veće EU tržište, najviše je napredovala u procesu integracija u poređenju sa ostalim zemljama kandidatima, ima dobre susjedske odnose, i usklađena je sa zajedničkom spoljnom i bezbjednosnom politikom EU. Mogućnost pristupanja Crne Gore EU čak i prije 2030. godine predstavlja obostrano koristan scenario, djelujući kao pozitivan podsticaj za intenziviranje napora u reformama drugih zemalja. Konačna odluka o prijemu nove članice je inherentno političke prirode.
Po nešto pragmatičnijoj procjeni, vjerovatnoća da se ovaj scenario ostvari je relativno niska. Unutrašnja perspektiva – retorika Pokreta Evropa sad (PES), koji je formirao Vladu nakon dugih pregovora, jeste da se euroatlantska spoljnopolitička orijentacija Crne Gore nije promijenila. Međutim, politička budućnost premijera zavisi od nastavka podrške koalicije Za budućnost Crne Gore (ZBCG). Koalicija ZBGC ima za cilj preuzimanje kontrole nad državnim institucijama. Imenovanje jednog od lidera ove koalicije za predsjednika parlamenta je važan korak u tom smjeru, kao i potencijalna rekonstrukcija Vlade kako bi se obezbijedile četiri ministarske pozicije za članove ZBCG, obećane Sporazumom o osnivanju 44. Vlade. Razvoj događaja koji uključuju ZBCG imaće posljedičan uticaj na to da li će se Vlada i dalje smatrati pro-evropskom i raditi na članstvu u EU.
