Autor: D.D.S.A. Vandeleur, Garda Coldstreama (objavljeno u magazinu “Bezbjednost” broj 7)

Kampanja u Avganistanu, budžetski pritisci na Ministarstvo odbrane i haotičan raspored većine sastanaka, učinili su prilično teškim bilo kakav odlazak na poprišta prošlih bitaka, čak i za komandanta edinburškog garnizona. Ipak, kako ja nisam neko koga može da omete birokratija Ministarstva odbrane, našao sam se u grupi prijatelja i kolega u zabačenom selu, Breznima, na sjeveru Crne Gore, prošlog septembra. To je jedna ni po čemu posebna balkanska naseobina od 70 loše sagrađenih kuća, sa pravoslavnom crkvom, prodavnicom i osnovnom školom, kakvu bi lako prepoznao svako ko je služio u Bosni ili na Kosovu 90-tih. Pa ipak, Brezna nisu obično selo. 

Jula 1944. g., tri njemačke divizije, podržane jugoslovenskim rojalistima, četnicima, i albanskom SS ,,Skenderbeg” divizijom, započeli su masovnu ofanzivu protiv Titovih partizana u oblastima sjeverno od Nikšića, drugog najvećeg grada u Crnoj Gori. Do avgusta, partizani su bili potisnuti i sabijeni u dolinu blizu masiva Durmitora. Sa rastućim brojem ranjenih, iz dana u dan, da se i ne spominju svi oni sposobni partizanski borci koji su morali da nose nosila sa ranjenicima, partizanima je prijetila opasnost da  ih potpuno savladaju nadmoćne nacističke snage.

Britanskim oficirima za vezu, koji su se borili rame uz rame sa partizanima, postalo je jasno da je jedini način da se oslobode borci sposobni za borbu sa Nijemcima, zaduženi za nosila i ranjenike, da se organizuje evakuacija oko 1.000 ranjenika, uz pomoć aviona multinacionalnih Balkanskih vazduhoplovnih snaga (Balkan Air Force – BAF), predvođenih Britancima. 

Brezna i dolina u kojoj su se nalazila izabrani su kao lokacija za privremenu poletno-sletnu pistu. U intervjuu, koji je emitovala BBC, avgusta 1944., poručnik Filip Loson je opisao tadašnja dešavanja: „Plan da se uredi privremena poletno-sletna pista na ovom konkretnom prostoru, gdje nikada prije nije postojalo takvo nešto, napravljen je kao jedina nada. Ja sam poslat u prethodnicu, da izvidim gdje je najravniji teren. Sa mnom je pošao major britanske kopnene vojske, iz Komande za specijalne operacije (Special Operations Executicve – SOE), partizan inženjerac i nekoliko kurira. Sam teren nije bio baš idealan. Bio je pod blagim nagibom, prošaran rovovima i torovima za ovce, a na njemu je bilo i jedno polje pšenice. Ali mi smo sakupili ljude iz pet sela, uglavnom stare muškarce, žene i djecu. Požnjeli su kukuruz, uklonili ograde i ispunili rovove zemljom. Uklonili su i veliko kamenje, noseći ga u drvenim kofama, i uveče, drugog dana od kako su počeli radovi, pista je bila spremna.”

22. avgusta, dok su nacističke snage napredovale, Dakote BAF-a, štićene Mustanzima i Spitfajerima, počele su da slijeću u Breznima, u talasima od po šest aviona. Bilo je potrebno 25 minuta da se popuni svaki od aviona, koji su mogli da prime po 35 ranjenika. U jednom jedinom danu, oko 1.000 ranjenih partizana bilo je evakuisano u savezničke bolnice u Italiji, uključujući tu i poručnika Losona koji je patio od zapaljenja plućne maramice.

Nekoliko sati pošto je odletio i posljednji avion, nacističke snage su okupirale selo, sakupivši mještane
i zatvorivši ih u kuće, koje su zatim zapalili. Međutim, partizanski borci koji više nisu morali da nose nosila sa ranjenicima, sada su mogli da se bore protiv Nacista i do početka 1945. g., i posljednje okupacione snage su bile istjerane iz Crne Gore.

Osvrćući se na ovu operaciju spašavanja ranjenika, major Bazil Dejvidson, oficir SOE koji je bio sa partizanima, primjetio je: „Ne samo da smo slali velike količine municije i medicinskih zaliha, već smo radili i druge stvari, od kojih je možda najvažnija bila evakuacija ranjenika u Italiju. Partizanski način ratovanja je odlikovala velika fluidnost i mobilnost, tako da ste morali da se krećete od tačke A do tačke B veoma brzo, a to ne možete da činite ukoliko sa sobom nosite stotine ranjenih muškaraca i žena. Tako da su jedine stvari koje su vam preostale da uradite bile ili da ostavite ranjenike, koji bi sigurno bili pogubljeni, ili da ih evakuišete vazdušnim putem. Ponosan sam što mogu to da kažem, i mislim da smo svi mi ponosni što možemo toga da se prisjetimo, da jesmo evakuisali stotine ranjenika, što je rasteretilo partizansku komandu, da više ne moraju da brinu za njih, pošto bi oni sigurno bili pobijeni da su ostavljeni, zajedno sa medicinskim osobljem. Nijemci su ih ubijali na mjestu.”

Na žalost, stanovništvo ovih krajeva ne gleda pozitivno baš na sve što su Britanci i zapadni saveznici uradili u Jugoslaviji za vrijeme Drugog svjetskog rata i u drugoj polovini 20. vijeka. Ne samo da nisu zaboravili bombardovanje Beograda i Podgorice, glavnog grada Crne Gore, koje je izvršilo BAF, u periodu od 1943.-1945., i ono na šta mnogi gledaju kao na izdaju rojalista četnika, kada je Čerčil odlučio da podrži Tita i komuniste, već su njihova osjećanja i dalje negativna kad se prisjete vazdušnih napada na Srbe u Bosni i na Srbiju i Crnu Goru tokom 90-tih. NATO bombardovanje iz 1999. g. i dalje je veoma svježe u sjećanju mnogih stanovnika bivše Jugoslavije i predstavljaće otežavajuću okolnost u uspostavljanju bilateralnih odnosa još mnogo narednih godina.

Kao odbrambeni ataše, stacioniran u Beogradu, bio sam fasciniran kada sam saznao za humanitarnu intervenciju BAF na Breznima, ovu malu, herojsku epizodu u operativnoj saradnji između Britanije i jugoslovenskih partizana, predvođenih komunistima. Smatrao sam da ovako nešto treba obilježiti u vrijeme kada se NATO, Velika Britanija i druge zapadne zemlje u raznim djelovima bivše Jugoslavije i dalje doživljavaju kao sile zla. 

Uslijedilo je dvije godine planiranja, koje je uključivalo: pridobijanje entuzijastičke podrške britanskog ambasadora, Kevina Lajna; pronalaženje autora koji bi odradio istraživanje i napisao knjigu na ovu temu („Britanska SOE i misije BAF u Crnoj Gori“ od Keneta Morisona); pronalaženje vazduhoplovnog poručnika, Filipa Losona, sada penzionisanog farmera, koji živi u Safoku; i, najvažnije od svega, darežljivog sponzora, kapetana Bruna Šredera, koji nas je sve prebacio u Crnu Goru svojim avionom. Sa svim djelovima slagalice na svom mjestu, projekat je realizovan 3. septembra 2009. g., kada je novo spomen obilježje otkriveno na Breznima. 

Na dan ceremonije, domaćini su bili crnogorski ministar odbrane, Boro Vučinić, i britanski ambasador u Crnoj Gori. Vrijeme je bilo savršeno i program se sastojao od padobranskih skokova, akrobatske tačke sa četiri prilično zastarjela helikoptera Gazela crnogorskog vazduhoplovstva, folklornih plesova, dugih govora partizanskih veterana i lokalnih političara, te otkrivanja spomen obilježja, usađenog u jednoj stijeni iz tog kraja. 

Crnogorska Vlada i naša ambasada priredile su impresivnu izložbu fotografija u lokalnoj osnovnoj školi, kojoj su se gosti zaista divili prije nego što su  svi prešli u paviljon sa osvježenjima, kako bi utolili žeđ. A zatim smo se svi odvezli nazad u glavni grad, vratolomnom brzinom, kako bi uhvatili još koji zrak sunca ljeta na zalasku prije nego što nas avion vrati u realnost oblačne Velike Britanije. Tako se završila moja kratka posjeta jednom zaboravljenom bojištu, u 2009. g., koja je i pored svog kratkog trajanja bila jedno od zanimljivijih i prijatnijih iskustava u mojoj vojnoj karijeri. Svi koji su bili dio ovog događaja dijele zajednički osjećaj da je na ovaj način ne samo odato zasluženo priznanje izuzetnoj operaciji evakuacije ranjenika, iz ljeta 1944. g., već da ovaj događaj odigrao i malu ulogu u ojačanju britansko-crnogorskih odnosa u 21. vijeku.